Eleberrigile entzutetsua izateaz gain, Salamancako Unibertsitateko errektore izan zen Unamuno zenbait urtez, 1914an gobernuaren kontra aritzeagatik kargutik bota zuten arte. Erbestean izan zen Primo de Riveraren diktadura garaian. 1936an, Gerra Zibila piztean, militar kolpisten alde egin zuen. Errepublikanoen aldera igaro zen laster, eta faxistak Salamancara iritsi zirenean hitzaldi gogorra egin zuen beraien kontra. Urte bereko abenduan hil zen.

Euskarari “errespetuzko hileta” egitearen alde

Euskararekiko jarrera kontraesankorra izan zuen. Horren harira, eztabaida biziak izan zituen Sabino Aranarekin eta Resurreccion Maria Azkuerekin. 1888an Bilboko euskara katedrako lehiaketara aurkeztu ziren hirurak. Euskara bizitza modernora egokitu beharraz bat zetozen, baina urte gutxira, aurkakoa esaten hasi zen Unamuno.

1901ean Bilbon hitzaldi polemikoa eskaini zuen Lore Jokoen ospakizunen presidente zela, tartean, euskara garai berrietako erronketara egokitu ezina zela eta Bilbo euskaraz mintzatzea kontraesana zela adierazi zuen. Euskara desagertzen ari zela esan eta "errespetuzko hileta" egitearen alde agertu zen:

“Zuk egiten duzun hizkuntza hori, jende euskalduna, euskara hori zurekin batera galtzen ari da: ez du ardura, zure antzera, hark ere galdu beharra duelako; beraz, hil ezazu bera lehenbailehen eta ehortz ezazu ohorez; mintza zaitez espainieraz!”.

Xabier Kintana euskaltzalearen arabera, ordea, euskararekiko maitasuna dago hitz horien atzean, euskaldunei bere esanak gezurtatzeko erronka luzatu nahi zielakoan.

Unamunoren obra euskaraz

Genero literario ia denak landu arren, eleberrigintzan nagusitu zen Unamuno. Niebla eleberria da bere lanik ezagunenetarikoa, 1998an Laino izenarekin euskara ekarri zen Mikel Garmendiaren eskutik.

Bere beste hainbat lan ere irakur daitezke euskaraz. Armiarma atari digitalean daude bilduta. Unamunok berak euskaraz idatzitako bi testu baino ez dira ezagutzen: gabon kanta bat eta 1888ko Agur, arbola bedeinkatube! artikulua.