10 urte bete dira Asisko Urmeneta ‘Asisko’ marrazkilari nafarrak bere animaziozko metraje luzea estreinatu zuenetik, Gartxot, Konkista Aitzineko Konkista, Juanjo Elordi bizkaitar produktorearekin batera. 2D digitalean ekoiztutako pelikula da, Gipuzkoan sortua Somuga S.L. ekoiztetxe ohiaren eta REC Grabaketa Estudio donostiarraren arteko elkarlanarekin. Hauetaz gain, ETBren produkzio-atxikia ere izan zuen proiektuak, eta baita Eusko Jaurlaritzaren eta Nafarroako Gobernuaren sostengua ere, ARGIA eta Berria-renarekin batera. Orotara 660.770’76 euroko diru-laguntza lortu zuen, eta estreinatu ondoren, 155.363’48 bildu.
Filmak bitxikeria anitz ditu, horien artean, euskaraz guztiz ekoiztu eta zabaldu zela –hedapen-lana, Barton Films® etxe bizkaitarrak egin zuen–. Euskararen aldeko bultzada izateaz beste, lehenengo saria ere irabazi zuen urtebete geroago, non eta Bordelen, bertan ospatu zen Les Nuits Magiques XXII Animazio Filmaren Nazioarteko Festibalean. Hargatik, eta urte berean, Auburneko (Australia) XV Nazioarteko Zinema Festibalean ere lehenengo geratu zen, Haur eta Gazte-helduen kategorian. Halaber, Bulgarian –Golden Kuker–, Brasilen –Animamundi–, Espainian –Malagako Zinema Festibala– eta Italian –Kimera– ere aurkeztu zen filma, bere hedapena areagotuz.
Izan ere, euskaraz egindako pelikula honek azpi-titulu lan mardula hartu zuen. DVD-formatuan saldutako aleek 18 hizkuntzatan jarri zituzten tituluok, horien artean estatu-mailako bost –frantsesa, gaztelera, ingelesa, italiera, txinera–, eta 13 gutxitu –aragoiera, asturiera, aimara, bretoiera, euskara batua, eskoziar gaelikoa, galiziera, irlandera, katalana, korsikera, kreolera, okzitaniera, georgiera–. Horrek balio izan zion mundu-mailan ibiltzeko, eta Nafarroako herri txiki Itzaltzuko Bardoaren kondaira zaharra harat-honat eramateko –herri hartako udalak filma ere lagundu zuen–.
"Filma honek Itzaltzu, Nafarroa eta Euskal Herri osoaren memoria kolektiboari egindako mesedea aipagarria da oso, eta baita, noski, euskarazko zinemari"
El Bardo de Itzaltzu, Arturo Campion (Iruñea, 1854 – Donostia, 1987) poligrafo eta akademikoak 1918an jasotako kondaira da, Zaraitzuko Ibaxako (Nafarroa) ahozko tradiziotik hartu zuena, Iruñeko Artxiboko dokumentazioaz lagunduz –Ibaxak filma ere sostengatu zuen–. Benito Lertxundik berak kondaira berreskuratu zuen Altabizkar diskorako (1981), Itzaltzuko Bardoa balada sortuz, filmaren soinu-banda bihurtu zena. Eta Asiskok berak Marc Armspach ‘Marko’ eta Jokin Larrea ‘Jokin’ ilustratzaileekin komikia ere argitaratu zuen 2003an, Iruñeko IKA Campion euskaltegiaren sostenguaz eta ARGIAren editore Komunikazio Biziagoa S.L.-rekin. Izatez, filma, komiki hartako esperientzian –eta estetikan– dago oinarritua, eta hau, halaber, Campionen kontakizunean.
Filmaren sinopsiak oso ondo laburbiltzen du Gartxoten historia, Campionen idazkitik oso hurbila: “Bardo deitzen zaio herriaren oroimena eta kultura gordetzen duen kantariari. Eta horixe da Orreagako abade berriak nahi ez duena. Hargatik, Gartxot, bertako bardoa, deserriratu eta Mikelot, haren semea bahituko du latinez kantatuko duen fraide bihurtzeko. Baina Mikelotek ihes egingo du eta berriro hasiko da kantuan aitarekin, herriz herri. Elizak iraintzat hartuko du kantaldi bakoitza, eta fraide-gerlari beldurgarrien esku utziko du aita-semeak harrapatzea. Tragedia, XII. mendean. Hasi da konkista aurreko konkista”.
Honela, Gartxoten kondaira, Campionen zein Asiskon, erresistentziarekin jasaten duen Euskal Herri baten alegoria da, inposatzen dizkioten hizkuntz eta bizimoduen aurka. Hala bada, lehenengoaren kondaira mito-biltegi kontsidera badaiteke –Orreagako Gudaren mitifikazioa (euskaldunak Karlomagno enperadorea garaitzen), Euskal Herria erlijio- eta bizimodu-inposizioen kontra...– , beste horrenbeste filma. Komikiaren underground estiloari leial, 1110. urteko Iruñeko Erresumako hainbat sinbolo darabiltza –arrano beltza, ilargi iraulia eta izarra...–, pelikulako beste hainbat eszenetan agertzen direnak.
Halaber, Erdi Aroan Zaraitzun hitz egin zitekeen euskarari gerturapena egiten dio, komikian ere Asisko, Marko eta Jokinek egin zuten ahalegina. Honela, bikoizleen euskalkia errespetatu zen pelikulan, horietariko asko Zuberokoak –Zaraitzutik gertukoak–, euskara eta euskal kantutik oso gertuko artistak. Iparraldearen presentzia, babesaz gain –Euskal Kultur Erakundeak ere filma lagundu zuen–, ahotsetan da nabarmen: Mikel eta Maika Etxekopar, Gartxot eta Mikeloten bikoizle, edo Marko bera, Bordelen jaioa baina Uztaritzen bizi dena, Turoldo eta Peyré pertsonaien ahots. Bestalde, Eñaut Larralde, pelikula estreinatu eta urtebetera zendu zen abeslari behe-nafarrak, Begon Abadea bikoizten du, latinez bakarrik mintzo dena. Bitxiki, latina, Europako kristau-praktiketan ere nekez agertzen den hizkuntza, asko agertzen da filmean, fraideen ahotik batik bat.
Ezin daiteke esan Gartxot 2011ko filmik ikusiena izan zenik; Espainiako Kultura eta Ikus-entzunezko Arteen Institutuaren arabera, 32.093 ikusle bildu zituen zinema-geletan. Hala ere, bere publiko espezifikoa hartu behar da kontuan, bai eta nazioarte-mailan lortutakoak ere. Ez dira ahaztu behar izan zituen baliabide urriak, hainbat erakunderekin crowfounding-ahaleginek egin baitzuten posible filma; horien artean, aipatzekoak dira Ikus-entzunezko Arteen Nafar Institutua, eta baita Udalbiltza eta Udalbide ere.
Film honek Itzaltzu, Nafarroa eta Euskal Herri osoaren memoria kolektiboari egindako mesedea aipagarria da oso, eta baita, noski, euskarazko zinemari –eta beste hainbat hizkuntza gutxituei– egindakoa ere. Ez da gutxiagorako Campionen memoria ere berreskuratu izana, gure historiako pertsonaia bitxia, baina akademiko aparta Nafarroako Historiari dagokionean. Izan ere, Historiaren eta Zientzia Moral eta Politikoen Errege-akademietako urgazle izan zen; baita Eusko Ikaskuntzako ohorezko lehendakari ere, 1918an, El Bardo de Itzaltzu plazaratu zuen urte berean –urtebete geroago Zeruko Argia jaioko zen Iruñean–. Hizkuntzalaritzari dagokionez, Euskaltzaindiak numerario izendatu zuen. Nafar Erresumako eta gure akademiko burutsuenetako baten memoriak artearen bidez berreskuratzeak, akademiaren miresmena ere merezi du Asisko eta bere ekipoarentzat.
Bidali zure iritzi artikuluak iritzia@argia.eus helbide elektronikora
ARGIAk ez du zertan bat etorri artikuluen edukiarekin. Idatzien gehienezko luzera 4.500 karakterekoa da (espazioak barne). Idazkera aldetik gutxieneko zuzentasun bat beharrezkoa da: batetik, ARGIAk ezin du hartu zuzenketa sakona egiteko lanik; bestetik, egitekotan edukia nahi gabe aldatzeko arriskua dago. ARGIAk azaleko zuzenketak edo moldaketak egingo dizkie artikuluei, behar izanez gero.
Azken urteotan Donostian gero eta ozenago entzuten ari gara bizilagunen ahotsa: turistifikazioa gure hiria itotzen ari da. Joan den ekainaren 15ean, ehunka donostiar atera ginen berriro kalera gure bizi-baldintzak eta bizimoduak defendatzera. Jendartearen eta auzoen beharrak... [+]
Garraioaren sektorea da gaur egun Euskal Herrian berotegi efektuko isurketen erantzule nagusia (%35), energia gehien kontsumitzen duena (%47) eta petrolio kopuru handiena erretzen duena (%74). Gainera beste sektore batzuetan isuriak apurka-apurka murrizten diren bitartean,... [+]
Bi gai mahai gainean, ezinbestean.Batetik, CAF eta Palestina. Bestetik, PSOEren bueltako ustelkeria sarea. Nondik hasi eta non bukatu ere ez dakit, bulkadez betetako artikulua izango dela jakinda.
Nazio Batuen Erakundeak 40 enpresa salatu ditu, CAF tartean, eta Gazako... [+]
Atzo jakin dut euskal prentsatik Jean Reno aktoreak lehen nobela idatzi duela. Berri hori euskaraz jasotzeak munduko hiritar edo paleto global bihurtzen ote nauen oso ongi jakin gabe, nobelak idazteko arteaz egin dut gogoeta.
Tokitan dago “nobelaren heriotza”... [+]
Azken asteko sapa lehergarri egunetan gure zereginen egitarauak aldatu beharrean aurkitu gara. Freskura erlatibo batek seietan atera gaitu ohetik, gosaldu eta lan gehienak bederatzietarako plegatu ditugu eta hamarretan jalgi gara oinezko ibilaldia egitera. Eta ez ginen bakarrak... [+]
Ikastetxeetako ikasgelak, tamalez, espazio gatazkatsuak izaten dira askotan eta, gatazka gehienetan gertatzen den moduan, emozio intentsuak eta minak izaten dira. 2022an, ikastetxeetan aritzen diren beste eragile batzuekin batera, azken urteetan ikasgela askotan bizirik dagoen... [+]
Nunquam polluta dio Baionako lemak, erran nahi baitu "sekulan zikindu gabea" edo "sekulan hartu gabea", eta erreferentzia egiten die inbasio saiakera historikoei, espainiarrengandiko, frantsesengandiko eta ingelesengandiko saiakerak ez omen baitziren... [+]
Europako ongizate estatuak munduan zehar izugarrizko miresmena izan du herritar xeheen artean, ez hainbeste enpresari eta agintarien gehiengoan. Izan ere, miresmen hori areagotu egiten zitzaigun iparraldeko herrialdeetatik pasatzen baginen, izan lan bat egin behar bazenuen edo... [+]
Palentziako amama oso emakume soila zen hitzetan. Bazituen zenbait hitz dena adierazteko balio zutenak, tartean bitxo hitza: berba horren baitan kabitzen ziren zomorroa, behia, txakurra... eta batzuetan baita gizakia ere. Bitxoek auzokide latzak dituzte gizakiongan, ez baikara... [+]
1925. urtea izango balitz, akaso emakume erraketistak izango lirateke Zeruko Argiako aktualitate orrialdeetako protagonistak. Agian haien kirolari merituak goraipatzeko, agian feminitate arauak desobeditzeagatik seinalatzeko. Nire buruari agindu diot haien izenak memorizatzeko... [+]
Sei urte, sei urte luze, pasa dira Ciudadanos alderdi politikoak bere mitina egin zuenetik gure herrian. Bere mitina apirilaren 14an, errepublikaren egunean, eta inongo ordezkaritzarik ez duen herri eta lurralde batean. Ohituak gaude horrelako probokazioekin, baina egia da... [+]
Ikasturte hau, zalantzarik gabe, ekitaldi handien ikasturtea izan da. Horrek hainbat hausnarketa eragin ditu kalean, eragile sozialetan zein sareetan. Eragin baino gehiago, azaleratu; egon bazeudelako lehenago ere. Esan beharrik ez dago: aisialdia ez da erantzukizun politikotik... [+]
Lagunen arteko erlazioak fluidoen fisikaren pean daude, amodio erlazioak baino gehiago, Zygmunt Bauman gorabehera. Ez du gura esan amodio harremanak, egun, solidoak direnik. Likuadora-ren soziologoak saiakera gomendagarria idatzi zuen horretaz, Maitasun likidoa, azpitituluz Giza... [+]