Adriana Guzmán Arroyo herri-hezitzaile aymara, feminista eta q’iwsa (ez heterosexuala aymaraz) da. Txikitatik ikusten zituen amama-aititeen gorputz aymarak, haien azala, hizkuntza, mintzaira eta oso gertu sentitzen zituen. Feminista eta aymara zela, ordea, geroago ohartu eta aitortu zion bere buruari, 2003an, Gasaren Sarraskiaren ondoren. Horrela ekin zion urtetan gorputzean txertatuz joan zitzaizkion ideia kolonial eta arrazistekin apurtzeko bideari.

Boliviako Feminismo Komunitarioko kideak kalean patriarkatuaren aurka borrokatzetik datoz. 2003an, Gasaren Sarraskian, kolonialismoari, arrazakeriari, estraktibismoari oldartu zitzaizkien, Gonzalo Sánchez de Lozada presidenteak gobernuak gasa esportatzeko hartu zuen erabakia gaitzesten zutela adierazten ari ziren manifestarien aurkako errepresioa baimendu zuenean: “Orain modan dago estraktibismoa, baina 500 urte daramagu zilarra, meategiak ustiatzearen aurka borrokan, baita, gerora, gure lurraldeak hondatu dituen hidrokarburoak ustiatzearen aurka ere, komunitatea, Abya Yalan dugun bestelako bizimodua, hausten duen pentsamoldea sortu baitu”, azaldu zigun Guzmanek goiz euritsu eta grisean, InteRed elkarteak antolatutako “Hezkuntza feminista eta antirrazistarako narratiba berriak” kongresuan parte hartu ostean.

Noiz konturatu zineten estraktibismoari, arrazakeriari, kapitalismoari eta kolonialismoari aurre egiteko borroka patriarkatuaren aurkako borroka ere bazela?

Kaleetan geunden, antolatuta eta protestaka, eta etxera itzultzean gizonek etxeak garbi egotea eta wawa edo umeek jateko beroa izatea nahi zuten. Orduan galdera garrantzitsu hau egin genion gure buruari: nork zaintzen du iraultzan? Ulertu genuen zapalkuntza mota hori ere bazegoela, gerora patriarkatu izendatu genuena, beste feminista batzuek lehenago bezala. Guretzat Gasaren Sarraskia ispilu aurrean jarri eta aymara ginela ikustea izan zen. Aymara izan nahi dugu, bai, baina ez nahitaezko heterosexualitateak ezarriko dizkigun termino patriarkaletan, ez dugu isildu, burua makurtu eta senarraren atzetik doan emakumea, ez patata ereiteko baino balio ez duen emakumea izan gura, alegia. Ondo bizi nahi dugu eta ezin da ondo bizi emakumeak txarto bizi bagara, emakumeak hil edo bortxatzen bagaituzte. Iraultzaren baitan iraultza zalantzan jarri nahi dugu. Eta politikoki parte hartu ez ezik, erabaki ere nahi dugu, ez dugu diputatu izan nahi emakume diputatuak daudela esateko soilik. Lortu genuen Bolivian hidrokarburoei ezarritako zerga zuzena unibertsitateetara bideratzea. Gure umeek unibertsitate duinetan, herrietatik sortutako jakintza guneetan ikastea nahi genuen.

Nola hautatu zenuten “patriarkatua” kontzeptua aymaraz izendatzeko hitza?

Hitzen lurraldean borrokatzea esaten diogu horri, lurraldean borrokatzetik gatozelako. Lehenengo eta behin feminista ginela ohartu eta adierazi genuen. Gizonek erantzun ziguten: “Feministak akademikoak, europarrak, dira. Indigenak ez dira feministak”. Eztabaida epistemologiko eta politikoa izan zen, erabat, non guk diogun feminista garela hitza berreskuratzen dugulako eta edukia asmatzen dugulako. Kontua ez da feminismoa Frantzian sortu zela, feminismoa patriarkatuaren aurka borrokatzen garen lurralde guztietan sortuko dela baizik.

Eta hor heldu zen bigarren hitza, “patriarkatua”, hain zuzen. Eraketa-biltzarrean eztabaidatu behar zen. Planteatu genuen patriarkatua zapalkuntza guztien sistema dela: kolonialismoa, arrazakeria, kapitalismoa, estraktibismoa, guztiak artikulatzen ditu, baina emakumeen gorputzearen gainean altxatzen da. Nola ikasi da naturari zuhaitzak, ura, airea, dena erauzi dakiokeela? Emakumeon gorputzetan, ura, airea, afektuak, dena erauzten digutelako. Baina gizon aymaren arrazoibide hau zetorkigun berriro: “Gure herriaren hiztegian ez dago patriarkatu hitza”. Hitz hori ez daukagu ez, baina errealitate patriarkala bai, ordea. Nola izendatuko dugu orduan? Pacha usutawa erabili genuen, gaixotzen duen denbora, kalte egiten duen denbora, alegia. Edo Pacha janiw walikiti: ondo ez dagoen denbora. Unquq pacha kitxuan. Horrela egin genuen guaranian, eta beste hizkuntza batzuetan ere.

Descolonizar la memoria, descolonizar los feminismos (2019) (Memoria deskolonizatzea, feminismoak deskolonizatzea) da zure liburuaren izenburua. Zer proposatzen da feminismo komunitario antipatriarkaletik deskolonizazio hori gauzatzeko?

Komunitatea Estatuaren aurka dago, Estatu Plurinazionala izan arren, guk hauxe diogu beti: “estatu plurinazionala komunitatera heltzeko baino ez”. Zergatik? Komunitateak nahi duzuna zure eskuekin egiteko ardura eskatzen dizulako. Ezinezkoa da presidente batek 11 milioi pertsonaren ardura bere gain hartzea. Gaur badago komunitatea, bere kabuz antolatzen den komunitatea, ura izatea lortzen duena, Bolivian pandemian botikak izatea eta ez hiltzea lortu duena, janaria banatzea lortu duena. Feminismo komunitarioaren funtsezko proposamena antolatu, autonomia lortu eta erabakitzeko gaitasuna izatea da. Hori da komunitatea guretzat, sistema politiko bat, alegia. Komunitatea osatzea indibidualismoari eta metatzeari uko egitea da eta horregatik diogu proposamen antipatriarkala, antikapitalista eta antikoloniala dela. Pertsonek mendiek, urek, animaliek, txoriek, denek dute garrantzi bera. Komunitatean wawa edo umeek amona eta aitonekin hitz egiten dute eta bai haurren bai amona eta aitonen jakinduria balioesten da.

“Amamen zimurretan irakurri”, esaten entzun dizugu.

Gure ama eta amamak bizitza duinaren alde borrokatu dira, inork tratu txarrik eman ez diezagun. Aurkitu dugu gure borrokek eta beraien borrokek helburu bera dutela: estraktibismorik ez izatea, komunitatea ez suntsitzea, neskatoak tratara eta trafikora ez eroatea, emakumeak ez hiltzea, natura ez hondatzea. Amamen memoria berreskuratzen hasi gara Abya Yala osoan. Transito Amaguaña, 30. hamarkadan hau zioena: “lurra garrantzitsua da, lurraldea garrantzitsua da, ugazabarik ez izatea garrantzitsua da, baina ez ezkontzea ere garrantzitsua duzu, neskato”. Bartolina Sisa, Domitila, comandanta Ramona, Maria Sabina eta abarren memoria berreskuratzeak planteatzen ari garenari buruz ziur egotea dakarkigu. Arazo batzuen aurrean (kutsadura, trata eta trafikoa, zure alaba, iloba, zure ahizparen alaba ebastea, zure komunitatea, hazi zaren mendia, ibaia suntsitzea) genero-berdintasunaren diskurtsoa planteatzea ez da nahikoa, sumintzen gaitu. Orain modan dauden feminismo horiek, berdintasunaz eta ahalduntzeaz mintzo direnak, funtzionalak dira sistemarako. Guk uste dugu feminismoek sistemaren eta patriarkatuaren aurkakoak behar dutela.

Horregatik, nik uste dut oinarrizkoa dela feminista guztion arteko elkarrizketa, ditugun diferentziak gorabehera, jarraitu behar dugula eztabaidatzen eta patriarkatuaren eta estraktibismoaren aurkako borroka politizatzen. Ez da nahikoa Europako feministak Boliviara joatea hidroelektrikoen aurkako borroka babestera, edo enpresak Bolivian salatzera. Behar duguna da ekintza zehatzagoak egitea Europan bertan, enpresa horiek finantzatzen dituzten banketxeen aurka, enpresa horien jabeen aurka, guk epaileak, feminizidak jazarri eta etxeak pintatzen dizkiegun bezala. Horrela jokatu beharko litzateke Europan, nire ustez, presio soziala eginez enpresa horiek Abya Yalan gutxiago esku hartzeko edo hori guztia zalantzan gero eta gehiago jartzeko.

Feminismoetan eta prozesu historikoak ulertzeko moduan denborazkotasuna eta linealtasuna ere deskolonizatu behar direla diozu.

Feminismo hegemoniko, liberal eta zuria dago, ahalduntzeaz ari dena, “izan gero eta hobea” diotsuna, emakume taxista bat egoteagatik, emakume presidente bat egonagatik, edo Estatu Batuetan presidenteordea emakume beltza izateagatik mundua aldatu dela diotsuna. Horrek ez du eragozten orain ere Estatu Batuek migratzaileak hiltzea, lurraldeak inbaditzea, Israeli Palestinako genozidioan laguntzea, finantzatzea. Ez dugu borrokatu, gaitu, prestatu, iraultza egin eta agintea hartuz bizitza aldatuko dela aldarrikatzen duten proiektu linealetan sinesten. Denboraren linealtasun hori ondo etorri zaio Europari, baina gure herriak arpilatzeari esker lortu dituelako oraingo garapena eta erosotasunak, besterik ez.

Denbora deskolonizatzea, guretzat, borrokaren bidez egunero ondo bizitzeko aukera emango diguten baldintzak sortzea da. Jakinduria berreskuratzeko, gure amama-aititeekin hitz egiteko, denbora behar da. Ustiapenaren logika kapitalistan sartzen bazara, kapitalismoak ezartzen dizkizun produktibitate-denboretan ibili behar duzu. Denbora deskolonizatzea pilatze kapitalistari uko egitea da. Mundu aymaran denbora zirkularra da; ez da errepikatzen den zirkulua berez, gu komunitatetik gatoz eta, hartara, logikoa da komunitatera itzultzeko aukera izan dezagun, memoria politikoa, memoria genetikoa, lurralde-memoria dagoelako. Komunitatea osatu nahi izatea hain zaila delako tematze hori sistemaren justifikazioa da; izan ere, komunitatea osatzea mundu arrazista, indibidualista eta esplotatzaile honetan guztian bizitzea baino askoz errazagoa da.

Zer aldatu da Bolivian 2009an Konstituzioa onartu zenetik, estatu plurinazionalaren adierazpena egin zenetik, eta zein alderditan hel zitekeen urrunago, zure iritziz?

2009tik patriarkatuaz ari diren Hezkuntza-legea eta Indarkeria-legea eraikitzen aritu gara. Ondo bizitzeko emakumeen osasun-plana eraikitzen aritu gara, justizia-gailurretan egon gara. Ikusi dugu estatua baliagarria zela gauza batzuetarako. Harago joango ez den gaietan, gure borrokak ez eteteko eskatu diogu. Bolivia osoa hartzen duen herri aymararen soka hedatuz joan da, Txileko iparralderaino, Argentinako iparralderaino, eta eztabaida, trukea hasi dira, kultura eta musika berreskuratzeari ekin zaio. Estatuen beraien mugez gaindi. Zer behar dugu? Estatuak ez esku hartzea. Askoz errazagoa da autonomia hori berreraikitzea, lurraldeak berreratzea, jazartzen zaituen estaturik gabe, deskolonizatzeaz hitz egiteko gai den estatua badago. Ez diogu estatuak deskolonizatu edo despatriarkalizatuko gaituenik, ez. Baina estaturik dagoen bitartean herriok ondo bizitzeko behar ditugunen gutxieneko esparrua plantea dezatela behar dugu.

Nire ustez, Europako leku batzuetan oso begirada esentzialista eta higienizatzailea dago estatuarekin harremanik ez izateari buruz. Pribilejioak dituzte, dirua, beren ekimenak egiteko, bestelako hezkuntza, bestelako osasungintza, autozaintzako lana beren kabuz bideratzeko. Guk estatu hori eraldatu behar dugu, gure alabak eskola publikora joaten direlako, gure lurraldeak eztabaidagai direlako estatu horretan eta politika publiko horretan. Estatu faxistak ere presionatu behar dira, lehenik eta behin faxistak hortik kanporatzeko, bigarren gutxieneko bermeak bete ditzaten: hezkuntza, osasungintza. Nik ez dut estatuan sinesten, baina estatu horrek gutxieneko osasun-mugak ezarri behar ditu, gutxieneko lekuak bermatu behar ditu eskoletan, horixe eskatu behar zaio estatuari.

2009ko konstituzioa eta 1970eko zigor-kodea ditugu. Ez da konstituzio hori aurrera eramateko behar zena aldatu. Estatu-kolpe faxista eta arrazista ere izan da (2019), indigenoi non egotea dagokigun argi uzteko: etxeetan neskame edo zerbitzari. Herria antolatu da eta urtebetean kolpe hori baliogabetzea lortu du, baina faxismo hori hor dago, antolatu dago, legebiltzarrean ordezkatuta, eta haziz doan gorroto-diskurtso arrazista dago, konstituzioan sakontzea eragotzi duena. Hezkuntza-lege bat egitea lortu da, oso garrantzitsua, nire iritziz. Hezkuntza-prozesu batzuk egin dira, curriculuma eta metodologia aldatuz, deskolonizatzaileak eta komunitarioak ere izateko. Osasun-sisteman ere Konstituzioa zehazteko aldaketak egin dira. Baina faxismo horrek, gobernuan ezegonkortasuna sortzeko eraso etengabe hori tarteko, gobernuak ere posizio kontserbadorea hartzea eragin du: “ez dut gehiago sakonduko, honaino heldu gara, zain dezagun daukagun apurra” esatea. Eta guretzat hori ez da zaintzeko modua, guretzat daukagunean sakontzea da gakoa, bestela, daukagun apur hori erraz birziklatu eta galaraziko digu sistemak.

“Hezkuntza feminista eta antirrazistarako narratiba berriak” kongresuan herrien hizkuntzak hezkuntza-sisteman egon daitezen garrantziaz hitz egin zenuen, ez ikasgai huts modura, leku guztietan baizik, duintasun-egite modura.

Bai, gure hizkuntzak ikastea ez soilik ondo hitz egiteko, gaztelaniaz pentsatu, sentitu eta maitatzeari uzteko baizik. Gaztelaniak mundua ulertzeko modu bat ezartzen digu, eta guk beste mundu batean bizi nahi dugu, beste mundu hori eraiki nahi dugu. Eta munduaren beste irudi hori berreskuratzea hizkuntza berreskuratzea da, pentsatu, sentitu, maitatu eta amorrua elikatzea geure hizkuntzetatik bideratzeko; deskolonizazioaren, autonomiaren eta autodeterminazioaren parte da hori. Duintasun-egintza da, zure hizkuntza, zure azalaren kolorea, zure janzkera, zure jateko modua ezkutatu behar ez izatea, munduan aitortuko bazaituzte.

Nosotras somos Abya Yala (Abya Yala geu gara) material didaktikoa ere aurkeztu zenuen kongresuan, feminismo komunitarioko umeek sortutako liburua, printzesak eta armiarma-gizonak margotzeari utzi eta zuek hitz egiten zenieten amamak margotzeko.

Amamei buruzko eztabaida horretan “margotzeko arauak egon behar dira” esan genuen. Arau bat da ez dagoela azal-kolore bakarra, marrazkiak azal-kolorez margotu behar zirela esaten zieten irakasleak izan dituztelako beti, eta azal-kolore ofizial hori ez da inoiz gure azalaren kolorea izan. Beste arau bat zen “ez dagoela kolore itsusi, polit, bizi edo hilik”. Beltza funtsezkoa da guretzat, gure arroparako, gure bizitzarako. Are gehiago, Wipalak kolore asko ditu, eta lehen lerro beltza zuen erdian, bizitzaren kolorea, irakasleek diotenaren alderantziz, beraientzat beltza kolore hila delako. Koloreetan eta janzkeretan logika kolonialak daude. Niretzat erabaki politikoa da arropa hauek janztea, amamarengana gerturatzen nauelako, nire arropa erresistentzia da, sistemaren aurkako eraso iraunkorra.

Eskola batean heziketa fisikoko irakasle batek galdetzen zuen: “Zer lotura dut nik despatriarkalizazioarekin?” Guk erantzuten genion: “zu arduratu gure alabek burua ez makurtzen ikas dezaten”. Ez baita kasualitatea, ez da oso leku altuetan bizi garelako makurtzen dugula burua, hotzetik babesteko, hori ere esan izan baitzaigu. Heziketa fisikoko irakasle hark, handik denbora batera, esaten zigun: “zein zaila den burua altxatzen irakastea”. Mundu kolonialak eratu du gorputz hori, beti barkamen eske, begietara begiratu gabe, botererik eta segurtasunik senti ez dezagun. Irakaslearentzat berarentzat ere deskolonizazio-prozesua zen, gorputza deskolonizatzea lortzeko metodologia eta ariketak sor zitzan. Hori Hezkuntza-legearen bidez egin dugu, irakasleak edozein ikasgaitan despatriarkalizatzera behartzeko.

Jiwasa / Nosotras: Resistencias chiquitanas, guarayas, moxeñas, aymaras, quechuas, indias, cholas / Disidencias tevis, mujerengues, q’iwsas, qharimachos, ullupakus, machorras, maricas (2019) liburuan lesbiana izateko zure erabaki politikoa azaltzen duzu, deskolonizazio-prozesuaren baitan, gorputza, gozamena, desira deskolonizatzeko bide modura.

Guk zalantzan jartzen dugu familia, “ez dugu familiarik nahi, komunitatea apurtzen duen inposizio koloniala delako”. Heterosexualitatea ere inposizio koloniala da. Informazioa dago gure herriak heterosexualak ez zirela dioena. Memoria ez heterosexuala dugu gorputzean, baina desira hori ezabatzen da, heterosexualitateak ikastetxetik eta elizetatik baldintzatua irakatsi diguna. Nik politikoki erabaki dut lesbiana izatea, feminista eta komunitarioa naizelako, ez nuen lehenago erabaki ez nekielako egin nezakeenik. 16 urte nituela ezkondu nintzen, 16 urterekin erditu nintzen lehen alabaz, gero beste batez, emakumeentzako aukera bakarra hura zelakoan. Lesbiana izateko erabakiak desira-harremana, erotismoa, beste emakume batekin berregitea ekarri dit; aurreiritziz beteriko harremana, gure gorputzaz nazka sentitzea, beste emakume batenaz, desiratu edo aseko gaituen gorputz bakarra gizonanera delako, falozentrismoa sartu digutelako. Mundu patriarkalean desira patriarkala da, erotismoa patriarkala da.

Lesbiana naizen ere eztabaidatu da, ea hitz hori den egokiena, grezieratik, Lesbosetik datorrelako, azken finean. Nik mugimendu feministari aditzen nion, mugimendu lesbikoari eta ez komunitateari, non lesbianak ere bazeuden. Hasi ginen q’iwsa aymara hitza berreskuratzen: pertsona ez heterosexualak esan nahi du. Eta horrela heterosexualitatea inposizio koloniala delako eztabaidan sakondu genuen, gure antzinako arbasoen memorian, gure gorputzen memoriaren kosmo-ikuspegietan gorputz plural horiek daudelako, ez gizon ez emakume ziren gorputzak, alegia. Kolonialismoak, patriarkatuak eta heteroarauak zeharkatu dute komunitatea ere, eta horregatik esaten da eguzki aitaren eta ilargi amaren alabak garela, pacha mama edo amalurrarenak, tata intirenak. Naturaren heterosexualizazio eta humanizazio hori guztia sistema patriarkalaren parte da, kosmo-ikuspegiak ez dira antropozentrikoak, baina ematen dute, natura sexualizatzen dutelako, kolonizazioaren ondorioz. Hori guztia jarri dugu zalantzan gu izendatu ahal izateko. Bai, lesbiana modura, baina batez ere q’iwsa modura, kolonialismoa, dominazioa, esplotazioa eta arpilatzea den heterosexualitateari aurre egiteko.