Gogoan dut gazte garaian zenbat aldiz aztertzen genituen Richard Feynman fisikari amerikarraren lanak. Gure ingeniari-eskolako irakasle kaskagorria maiteminduta zegoen fisikari amerikar horrekin. Fisikari amerikarrak matematikak zituen gogoko, asko zekien, ikaragarri. Bada, fisikari horrek, beste gauza askoren artean, hau defendatzen zuen: “Zientzia da gauzak ezagutzeko modua irakasten duen bideetako bat”.

Ez da ezagutzen ez ditugun gauzak ikasteko bidea bakarrik, baita ezagutza horien norainokoa zein den jakitekoa ere. Ezer ere ezin baitaiteke era absolutuan ezagutu. Zalantza eta duda-muda erabiltzeko bidea da. Gauzen inguruan iritzi jakin bat edukitzearren, pentsatzeko bidea. Egia eta iruzurra, egia eta ikuskizuna eta abar elkarrengandik desberdintzeko bidea.

Feynmanek esandakoa Hego Euskal Herrian egun bizi dugun egoerari aplikatuta, eta horri adimen ttantta bat gehituz gero, ikusiko genuke Iruñean eta Gasteizen maizterra maiz –oso maiz– aldatzea saihestu ezinezko zerbait dela, baita gaur bertan egoitzak hutsik geratuko balira ere.

Are gehiago, “normaltzat” jotzen dugu; izan ere, sisteman bizi dugun krisi-prozesuaren baitan aldaketarako aukera hori erabat bateragarria litzateke kapitalismoaren kontraesan sozialekin.

Hori horrela, eta datorkigun errealitatea kontuan hartuta, beste behin esan beharra dago guztiz jasanezina eta faltsua dela aipatutako bi egoitzetan –Iruñean eta Gasteizen– defendatzen duten teoria: “ongizate soziala” kontsumoarekin parekatzearena.

Tamalez, langabezia eta bazterkeria dira ekuazio horretan zalantzan jartzen dituzten lehendabiziko erreferentziak. Eta hori ez da “soilik” hemen gertatzen, gauza bera gertatzen da Europan eta baita mundu zabalean ere.

Joko hori berezkoa da demokrazia formaletan. Gobernuak etorri eta joan egiten diren bitartean, handikeria eta diruzalekeria bertan geratzen dira, ezagutzaren muturreko aurrerapausoak izango balira bezala, lana aurkitzeko bulegoaren pare.

“Ustezko” demokrazia horretan dirua eta urrearen koloreak ordeztu dituzte; morala, kontzientzia eta lotsa. Demokrazia horren bilakaerak zibilizazioaren modu kolonialaren zabalkundearen biktima bilakatzen gaitu. Balioen suntsiketa garaira garamatza, eta balio horien ordez objektuak baino ez ditugu aurkitzen. Bide hori ez da etorkizunera jotzeko egokiena.

Baina guztiok ez gara halakoak, eta gauzak ez dira betidanik horrela izan. Gure herriak auzolanen bidez administratzen ziren sasoi haietatik, euskal gizartearen eta euskal herritarren bizimodua elkarri lotuta egon dira. Indartsuak izan gara betidanik, eta hala izango gara etorkizunean ere. Beraz, Euskadi Irratian behin eta berriro entzuten dugun “auzolana” ez da sinesgarria.

Aldiz, ezker abertzaleak beti aitortu ditu norbanakoaren berezko balioak, eta hala ulertzen du kolektibismoa, hau da, helburu berbera izanik, hainbat pertsonaz osaturiko unitate edo multzoa.

Garena gara, herri burujabea amesten duen proiektu bateko kideak. Pertsonaren baikortasuna eta tragedia, biak onartzen ditugu, txanpon beraren aurpegi desberdinak direlako, batak bestea baztertzen ez duen batasun dialektikoa.

Badira diotenak Espainiako Estatuan gobernuak askatasuna isilarazten duela epaitegiak “aktibatzen” dituenean. Ni ere iritzi berekoa naiz, are gehiago, asko eta asko dira gaur “idazten” ari garenarekin bat datozen epaiak. Gertatzen ari denaren aurrean ezikusiarena egiten dute eta politikan mutur sartzea dute maite. Gaizkideak dira.

Idazle asko ezagutzen ditut –botikaren gisa denetarik gaude–, eta honako hau zuzendu nahi nieke: bizi dugun egoera konprometituaren aurrean, unibertsoaren eta pertsonen arteko bitartekoa izan beharko luke idazleak. Horregatik, epaitegiak aktibatu eta isiltasuna espetxeetako “soinu” bilakatzen denean, guk geuk onartzen dugu espetxe hori, gure isiltasunaren bidez. Hortaz barne begirada zintzoa eskatzen dut..

Egoera horren aurrean azpimarra nahi nuke beharrezkoak dituela herri honek saiheska eta beti beste aldea begiratuz bizi direnak ere. Euskaldun “aseptikoak” badaki bide zuzena eta okerra desberdintzen, baina ez da arrazoiaren eta egiaren bidean urrats bat bera ere emateko gai. Tristea, norberaren buruari iruzur egin beharra, barruan daraman utzikeria estaltzeko. Ze pena.

Batzuk eta besteak, denak baikara beharrezko.

Josu Iraeta, Espainiako Kongresuko diputatu ohia eta idazlea