Banilla lekatxoa
Totonaka kultura mexikarra da eta elezahar eder bat badute: banilla landarearena. Tzacopontziza (Goizeko Izarra) printzesaren odoletik jaio zen banilla, non eta Tonoacayohua (Uztaren Jainkosa) gurtzen zuten apaizek Zkatan-Oxga (Orein Gaztea) printzearekin harrapatu eta burua ebaki zieten tokian. Printzea zuhaixka indartsu bat bilakatu zen eta printzesa aihen edo liana hauskor eta samur bat, zuhaixkari goxo heldu eta bertan gora egin zuena. Aihen hori da banilla eta harrezkero totonakek banillari "caxixanath", lore ehizatua, esaten diote.
aurre egingo dieten hedabide independenteak
Egia da, banilla aihen igokari batek ematen du, orkideo igokari batek (Vanilla planifolia). Ameriketako lur emankor haietan sortutakoa dela diote. Gero egin zuen mundu guztiko lurralde tropikaletarako zabalkunde bidaia. Hobeto esanda berari bururatu ere ez litzaioke egingo mundu tropikal osora hedatzea, ez dago burutik eginda eta gutxiago jorik.
Banilla espezia preziatua bilakatu zen europar aberatsentzako eta geuk hedatu genuen irabazpidearen negozioa. Baina ez zen erraza izan. Banillari kentzen diogun etekina fruitua da, leka usaintsu bat. Banilina da usain berezi horren osagai nagusia. Leka hori sortzeko lore hermafroditen aieka emera iritsi behar du aieka arraren polenak. Lan hori, polinizazioa, euli eta erle jakin batzuek egiten dute; intsektu horiek eginkizun horretara jarrita daude eta banillaren lorea ere prest. Baina uztartze hori bere jatorrizko lurraldeetan besterik ezin da gertatu. Banilla landarea munduan batera eta bestera eraman zutenean ez zen ulertzen zergatik ez zuen fruiturik ematen: lorea eman eta eman eta leken arrastorik ere ez. Aldiz, Mexikon, tropiko heze beroko fruiturik emankorrenatzat dute. Gaur egun badakite eskuz polinizatzen, eulirik behar izan gabe: lorea pixka bat zanpatze hutsa nahikoa da lan hori egiteko eta Madagaskar, Tahiti, Indonesia eta abarretan lantzen da.
Banilla naturala baino askoz ere errazago, merkeago, egiten da sasi banilla edo banilla sintetikoa, alde handiz askoz ere gehiago erabilia. Egun paper fabriketan sortzen diren hondakinetatik ekoizten da banilina gehiena. Baina bere usaina oraindik urrun dago banila naturalarenetik. Gaur dakigunez, honek 169 osagai ditu (esterrak, hidrokarburoak, aldehidoak, alkoholak, alifatikoak, zetonak, terpenoak, fenolak, urrintsuak eta heteroziklikoak) eta horien saltsak sortzen duen usaina ederki bereizten du sintetikotik.
Agi danean, usain paregabe hori leka edo fruituaren barruan dauden haziak jan eta han eta harago barreiatuko duen animalia limurtu eta erakartzeko sortua da, itxuraz berak jan eta zirinetan “ereindako” hazia errazago ernetzen baita: saguzar mokofina.
Loratu da. Kostata baina loratu da, bai, arkakaratsa (Rosa spp.). Lore arin, mehe, hegalari itxurakoa da, arrosa bat da eta lorea ere arrosakara eta zuriaren arteko kolorea du. Urtero loratzen da lurrin fina zabalduz. Lore horiek destilatu egiten dira, ia erabat kosmetikan eta... [+]
Duela egun batzuk Zeraingo mendietan nenbilela, gorpu bat topatu nuen bidearen erdian. Lehen aldia zen halakorik ikusten nuela, eta kosta zitzaidan identifikatzea. Bere tamaina txikia ikusita, kume bat izan behar zuela pentsatu nuen; baina oker nenbilen. Munduko ugaztun... [+]
David de Blasek abiatutako proiektua da Azpigorri Ahuntz Txorizoak, eta izenak argi uzten duenez, azpigorri arrazako ahuntzekin ari da lanean. “Urteetan industrian aritu nintzen lanean, baina pandemia garaian artzain eskolara joan nintzen, eta ikasketak amaitutakoan... [+]
San Roman auzoko jaietan bost neska adingaberi ukituak egiteagatik 18 urteko mutil bat atxilotu zuen Ertzaintzak Muxikan (Bizkaia). Udalak eta herriko Mugimendu Feministak elkarretaratzea deitu dute asteartean 20:30erako.
Ipurdia belztu egiten zaio. Tomate (Solanum lycopersicum) alea sano-sano ikusten da, landarean zintzilik, goitik behera begiratzen baitiogu. Buruz behera edo hankaz gora jarriz gero ipurdia beltz-beltz azalduko du. Ipurdian txanpon baten antzeko beltzune borobila, oso beltza eta... [+]
Hamabost urte baino gehiago daramatza martxan Bizkaiko Kimuak ernamuinduen proiektuak, baina hasierako bultzatzaileak erretiratu dira eta erreleboa hartu berri dute Mikel Landa Luzarragak eta Asier Iñigo Oraindik. Ernamuindutako kimu freskoak ekoizten dituzte batik bat,... [+]
Lurreko bi heren baino gehiago ura da; ur horretatik %96, ozeanoetako ur gazia. Eguzki izpiak ozeanoetako lehen 200 metroko sakonerara heltzen dira, eta bertan bizi dira munduko arrantza industriak ustiatzen dituen espezie ia guztiak. Aitzitik, zientziak gehiago erreparatu izan... [+]
Askorentzat uda soinuaren egilea da hegazti hori eta, seguruenik, hau dela eta mila izen ditu Euskal Herrian. Hauetako batzuek bere ‘txrriiii-txrrriiii-txrriii’ kantu deigarriari egiten diote erreferentzia: txirritxori, zirringilo, irrigo edo kirrilo, adibidez. Beste... [+]
Ekoizleen eta kontsumitzaileen arteko zuzeneko harremanak sustatzeko asmoz azoka berria jarri du martxan Iruñeko Udalak, INTIA-Reyno Gourmetekin, Nafarroako Nekazal Produkzio Ekologikoaren Kontseiluarekin (NNPEK), Elikagai Artisauen Elkartearekin eta Bizilurrekin... [+]
Natura aspaldi deuseztatu genuen. Hori da gure kultura, natura deuseztatzea. Oinarrian, nekazaritzaren kultura, goldearen kultura, kultibatzea, berezko natura deuseztatzea da. Guk nahi ditugun mozkinak eta etekinak jezteko moduko “natura” dugu gurean.
Herri libre bat, Euskal Herriak erabaki lelopean, parte hartzera eta kaleak ikurrinaz betetzera dei egin du herri mugimenduak.
BiziLagunEkin desazkunde turistikoaren aldeko Donostiako plataformak ekainaren 15erako deitu du manifestazioa, Europa Hegoaldeko beste hainbat hiritako eragileek bezala. Turistifikazioa salatu eta hiri eredu alternatiboa aldarrikatuko dute.
Umetan aitarekin ikasi zuen Unai Zabala Zubelzu txaramarrak hurritz makilak egiten. “Perretxikotara joaten ginen bezala, makilak egitera ere ateratzen ginela gogoratzen dut, hamar bat urte nituela edo hasi izan nintzen”, dio. Urteekin, aitak jarduna utzi zuen, baina... [+]