Axuri-kukua, artaldea eta artea
Ahoa buruan dago. Ahoko zuloaz gaineko ahoa, zaporea, dasta edo gustua, alegia. Zaporea buruan dago. Zerbait gustuko izatea edo ez izatea buruan dagoela pentsatzen dut, itsu. Edariekin maiz esan ohi da bakoitzak eraikitzen duela aho sabaian dugun horren zaporearen arkitektura; eta ondoren atsegin edo ezatsegin edo ez bata ez bestea, ez sagardo ez ur jotzea.
Eta gazta? Edarien aho molde bera erabili al dezakegu gaztarekin? Bai noski… Edariak gaztak baino kulturalagoak dira, oinarrizkoagoak; eta aho sabaian txertatuagoak izan daitezke, eta zaporeak toki jakin batean eta edari jakin batekin ia-ia heredatuak, genetikoki heredatuak. Gaztarena zalantzazkoagoa zait, baina zaporearen arkitektura hura heredatua beharrean eraikitzeke izan eta eraikigarri sumatzea, kitzikagarria, ezta?
Laster mendi goietarako bidean izango dira artaldeak. Hatua, sahiera, ardiketa, arsaldoa, arres-saldoa, arres-tropa, arditeka, ardi-samalda, artelia, artaldra, ardidia, errebañua edo artaldea ez da soilik ardi aralde bat. Azienda zuria edo azienda-kontua izango da nagusi: ardi, ahari, zikiro, arkazte, arkume, antxu ardi eta antxu ahari, axuri artxo eta axuri ahari eta baita axuri-kukuak edo axurkikak ere.
Beste animalia batzuk ere badira artaldea. Tropel berean doaz artzaina eta, inguruan baldin baditu, artzain-neska edota -mutil, sendia, lagun eta abar. Artzain-txakurrak eta bestelakoak lanerako, behor edo astoren bat zamari, oilo ale batzuk tarteka goiko larreetako udaberriko zizekin egindako arrautzopilen bat ahoratzeko eta txerriren bat mendian egingo diren gazten gazura ondo baino hobeto baliatu eta esnea xingar bihurtzeko.
Landareak ere badira artaldea. Zenbat hazi ote doa animalia horien denen barrunbeetan: mendiko larreetara iritsi orduko sakabanatu eta ereingo dituzten haziak, arkin, alkirri eta arkorotzetan. Hurritz makila (Corylus avellana) ere eskuan izango du artzainak. Lepauztaiak eta zildaiak gaztainazkoak (Castanea sativa) izan daitezke, besteak beste. Artea (Quercus ilex) ere ez da urrun izango: zintzarri, dunba, joare, kalanka, dulunda, xilintxa, bulunba, arran, mandarran eta abarren mingainak hezurrezkoak edo adarrezkoak izan daitezke, baina baita artezkoak ere. Zur gogorra metalezko ertza jo eta jo ibilita ere ez da berehalakoan hautsiko, ez alajaina.
Zazpi ahuntzak, Zazpi idiak edo Idi-ohoinak edota Oila-kolka bere txitoekin edo Itzaina bere idiekin ere esaten zaion Artzain txarraren izarra baino konstelazio ugariagoa da artaldea; aberetsu eta aberatsa da artaldea, artalde gaztagilea.
Loratu da. Kostata baina loratu da, bai, arkakaratsa (Rosa spp.). Lore arin, mehe, hegalari itxurakoa da, arrosa bat da eta lorea ere arrosakara eta zuriaren arteko kolorea du. Urtero loratzen da lurrin fina zabalduz. Lore horiek destilatu egiten dira, ia erabat kosmetikan eta... [+]
Duela egun batzuk Zeraingo mendietan nenbilela, gorpu bat topatu nuen bidearen erdian. Lehen aldia zen halakorik ikusten nuela, eta kosta zitzaidan identifikatzea. Bere tamaina txikia ikusita, kume bat izan behar zuela pentsatu nuen; baina oker nenbilen. Munduko ugaztun... [+]
David de Blasek abiatutako proiektua da Azpigorri Ahuntz Txorizoak, eta izenak argi uzten duenez, azpigorri arrazako ahuntzekin ari da lanean. “Urteetan industrian aritu nintzen lanean, baina pandemia garaian artzain eskolara joan nintzen, eta ikasketak amaitutakoan... [+]
San Roman auzoko jaietan bost neska adingaberi ukituak egiteagatik 18 urteko mutil bat atxilotu zuen Ertzaintzak Muxikan (Bizkaia). Udalak eta herriko Mugimendu Feministak elkarretaratzea deitu dute asteartean 20:30erako.
Ipurdia belztu egiten zaio. Tomate (Solanum lycopersicum) alea sano-sano ikusten da, landarean zintzilik, goitik behera begiratzen baitiogu. Buruz behera edo hankaz gora jarriz gero ipurdia beltz-beltz azalduko du. Ipurdian txanpon baten antzeko beltzune borobila, oso beltza eta... [+]
Hamabost urte baino gehiago daramatza martxan Bizkaiko Kimuak ernamuinduen proiektuak, baina hasierako bultzatzaileak erretiratu dira eta erreleboa hartu berri dute Mikel Landa Luzarragak eta Asier Iñigo Oraindik. Ernamuindutako kimu freskoak ekoizten dituzte batik bat,... [+]
Lurreko bi heren baino gehiago ura da; ur horretatik %96, ozeanoetako ur gazia. Eguzki izpiak ozeanoetako lehen 200 metroko sakonerara heltzen dira, eta bertan bizi dira munduko arrantza industriak ustiatzen dituen espezie ia guztiak. Aitzitik, zientziak gehiago erreparatu izan... [+]
Askorentzat uda soinuaren egilea da hegazti hori eta, seguruenik, hau dela eta mila izen ditu Euskal Herrian. Hauetako batzuek bere ‘txrriiii-txrrriiii-txrriii’ kantu deigarriari egiten diote erreferentzia: txirritxori, zirringilo, irrigo edo kirrilo, adibidez. Beste... [+]
Ekoizleen eta kontsumitzaileen arteko zuzeneko harremanak sustatzeko asmoz azoka berria jarri du martxan Iruñeko Udalak, INTIA-Reyno Gourmetekin, Nafarroako Nekazal Produkzio Ekologikoaren Kontseiluarekin (NNPEK), Elikagai Artisauen Elkartearekin eta Bizilurrekin... [+]
Natura aspaldi deuseztatu genuen. Hori da gure kultura, natura deuseztatzea. Oinarrian, nekazaritzaren kultura, goldearen kultura, kultibatzea, berezko natura deuseztatzea da. Guk nahi ditugun mozkinak eta etekinak jezteko moduko “natura” dugu gurean.
Herri libre bat, Euskal Herriak erabaki lelopean, parte hartzera eta kaleak ikurrinaz betetzera dei egin du herri mugimenduak.
BiziLagunEkin desazkunde turistikoaren aldeko Donostiako plataformak ekainaren 15erako deitu du manifestazioa, Europa Hegoaldeko beste hainbat hiritako eragileek bezala. Turistifikazioa salatu eta hiri eredu alternatiboa aldarrikatuko dute.
Umetan aitarekin ikasi zuen Unai Zabala Zubelzu txaramarrak hurritz makilak egiten. “Perretxikotara joaten ginen bezala, makilak egitera ere ateratzen ginela gogoratzen dut, hamar bat urte nituela edo hasi izan nintzen”, dio. Urteekin, aitak jarduna utzi zuen, baina... [+]