Apez belarra eta apez jendea
Agustin Kardaberaz Elgorriaga (Hernani 1703-Castel San Giovanni 1770) teologo jesuita bere lagundiko gramatika irakasle izan zen. Idazle joria izan zen eta intsentsu usain artean ibilitakoen artean sona handia izan zuen. 1924an Gasteizko apaizgaitegian, bertako zenbait apaiz eta apaizgaik berari eskainita sortu zuten Kardaberaz Bazkuna. Armiarma.eus guneko literatura zubitegiak dioenez, “Kardaberaz Bazkuna elkarteak Euskal Herriko arte eta historiari buruzko lan garrantzitsuak eman zituen argitara”. Muturraren aurrean dut beraiek argitaratutako liburu eder bat eta atzeko azal hegalean honela dio: “1924’an sortua, Gasteizko Seminarioan, Euskeraren alde. 1936’an galdua. 1970’an berritua. Zertarako? a) Euskera jator batean b) Kristau-pentsakera barruan (ezi zabala) lan egiteko”.
aurre egingo dieten hedabide independenteak
Ederra da egiatan liburu hori, 1975ean aipatutako apaizgaitegian inprimatua, Juan Jose Garmendiaren eskutik: Landare jakintza. Botanika du izena eta Guillermo Larrañaga Azpiazu (1905-1978) apaiz azkoitiarrak idatzia da. Edertasuna, tarteka behinik, usaindu nahi eta, besteak beste, liburu honi ere heltzen diot.
Heltzen diodanero 69. orrialdera jotzen dut. Han dago kotiledon bakarreko landareen artean suge-gerezien familia, guk Araceae esaten dioguna, eta, tartean, berak sugegerezi edo apez-belar izandatzen duen landarea, Arum maculatum. Guk suge-jana edo suge-belarra esaten diogu; ez gabiltza urruti, zenbaitentzat sugeak eta apaizak gauza bertsua irudikatzen dute, neronentzat adibidez. Bi apez-belar ditugu: apez-belar nerbiozuria (Arum italicum) eta apez-belar pikarta (Arum maculatum) eta euskaraz izen ugari dute: suge-jana, suge-arto, suge-artaburu, apez-belar, txorrokai, sugegerezi, suge-mahats, errebelar, sugerrama, sugrama, zingiri, suge-belar pikarta, suge-belar nerbiozuri, ilarrondoko, inarrondoko, ilarrondo-belar eta iaro; horiek behintzat bai. Honela azaltzen du apezak apez-belarra liburuan: “Toki busti ta illunzale da. Basoetako orbel artean ageri zaizu udaberrian. Lur janaria erro lodi baten bidez artzen du. Ostoak dardai antzeko, aundi ta eze illun-unez noiz beinka zipriztindurik. Agoratu ta ortzakatzen baduzu orria... lenengoz gozo etsiko, gero, azgura aundia... Zergatik! Osto barruan, karedun oxalatoa, orratzak lez, ugari daro ta mingaina zulatzen dute. Haugatik abere belarjaleak ez dute ez, agoratuko orri gozo hori”. Lore bitxia du apez-belarrak, eta sexu eman-hartua, polinizazioa euliek egiten dute; honelaxe deskribatzen du: “Polen-ikutua eulien bidez egiten da. Maluta edo ezpataz behera jetxi ta beheko utzunera sartzen gera. Guretzat nazkagarria den usaiak euliak erakartzen ditu haraino. Termometroa han sartuko bagenu, konturatuko ginake, kanpuan baino giro obeagoa egiten dula zoko hartan. Barruratutako zomorroak beraz, pozean igerika daudeke bertan. Ala da; gela sarreran dauden ille gogorrak zomorroei atea itxi diete. Egun batzu han egon beharko; ostatu ona dute”.
Lehen ere idatzi nuen, sotanako urdinduen papor-usain lizun artean ibili izan da euskaldunon botanika asuntoa: Jose Maria Lakoizketa (1831-1889) narbartearra eta Gillermo Larrañaga Azpiazu bera dira begi-bistako adibideak. Lardizabalaceae landare familia osoari izena emateko ohorea izan zuena, Migel Lardizabal Uribe (Tlaxcala 1744-Bergara 1824), teologia ikasketak egina zen, eta, harrapazank, ogibidez politikaria.
Marurin kokatutako proiektua da Mustai Ortua, Gorka Areitio Elorduik eta Marcela Pava Gomezek bultzatua. Diseinu grafikoko ikasketak egin zituen Areitiok eta horretan ari zen lanean, baina gainezka eginda zebilen. Pava, berriz, abokatua da lanbidez, baina ezin zuen horretan... [+]
Ekainak akainak ekarri ditu: uda iritsi da. Udaberriko egun beroetan hasten dira akainak ehizean, udako ehizaldi nagusirako hankak prestatzen. Garo arruntaren (Pteridium aquilinum) garomenetan izaten da batez ere, bide ertzera zintzilik diren orri muturretan kulunka, gustuko... [+]
Tarteka bada ere, inoiz ikusiko zenuten hego beltzeko “erle erraldoi” eta potolo bat zuen inguruan hegan. Hala bada, ziur izan intsektuen artean ikusgarrienetako bat ikusi duzuela. Eta ziur izan, baita ere, ez duzuela inongo arriskurik, itxura itzeleko erlastar honek... [+]
Ukenduak egiten dituen orok solstizio bueltako data hauetan zeruari begiratu dio: bateko beroa eta besteko ekaitzak, sendabelarrak noiz bildu erabakitzen komeriak izan dira. Ikusten denez, San Joan eguna ez da edozein egun, indar eta sinbolismo bereziko eguna dugu. Edozein... [+]
Eguna mozten hasten den hilabetea, ekaina. Festa aparretan gabiltza baina xorro-xorro, hau esku artean duzunerako dagoeneko hamalau minutu moztu da egun argia. Gu gure eroan, batzuek bere txoroan, ez gara jabetzen baina landareak bai ederki asko! Eguna mozten hasi da eta ez dio... [+]
Aramaioko Beñat Ibarguren Arrizabalaga da Larrinbarri ahabi ekologikoak ekoizteko proiektuaren bultzatzailea, eta 2012tik ari da Anbotopeko bere lursailetan fruitu gorri landareak eredu ekologikoan lantzen. “Lagun batek eta biok sortu genuen proiektua, hasiera batean,... [+]
Sugea eta eguzkia: pertsona askoren buruan banandu ezinak diren bi hitz. Sugea entzuten dugun aldiro, egun bero eta argi bat irudikatzen dugu. Buruak hala funtzionatzen baitu: asoziazio horiek egiten ditu duen informazioarekin. Eta ez da arraroa, bestalde; izan ere, sugeak... [+]
Portugaletera bazoazte, autobidea utzi eta hiriko sarrerako bi erreiko bide bazterrean 40 ardiko artaldea ikusiko duzue agian. Makilarekin zaindari dute alboan artzaina, iluntzetan itxituran sartu eta egunez pisu-lantegi arteko zelaietan bazkatzen du artaldea. Bere izena izan... [+]
Belazea gorri azaltzen zen, egun batetik bestera. Gorri-gorri, gorri bizi urrutitik ikusgarri. Gorbela zen, itsas-belarra edo alga. Nekazariak itsas bazterretik bildu eta lehortzeko belazean zabaltzen zuena. Gorbel arrea eta gorbel gorria izaten ziren eta gu bezalako... [+]
Burujabetzan sakontzeko egitasmoa da Oiartzun Burujabe proiektua, udalaren, herriko ehun ekonomikoaren eta herritarren artean bultzatu dutena. “Oiartzungo herritarrek bertako baliabideak eta produktuak, bertan ekoizten dena erabiltzea bultzatu nahi dugu, kanpoko... [+]
Aszidiak tunikadun modura ere ezagutzen diren itsas ornogabeak dira. Munduko ozeano guztietan dauden animalia iragazle sesilak dira: bizitzaren zatirik handiena azalera solidoetara –arroka, maskor edo egitura artifizialetara– finkatuta emango dute, ura etengabe... [+]
Ostirala da, bero handia egin du gaur ere. Baserriko lanak bukatu ditugu, belarretan egin dugu. Nekatuta, izerditan, berotuta, baina pozik! Denon artean lortu dugu, denok bat ekinda lana hobeto egiten da.
Loratu da. Kostata baina loratu da, bai, arkakaratsa (Rosa spp.). Lore arin, mehe, hegalari itxurakoa da, arrosa bat da eta lorea ere arrosakara eta zuriaren arteko kolorea du. Urtero loratzen da lurrin fina zabalduz. Lore horiek destilatu egiten dira, ia erabat kosmetikan eta... [+]
Duela egun batzuk Zeraingo mendietan nenbilela, gorpu bat topatu nuen bidearen erdian. Lehen aldia zen halakorik ikusten nuela, eta kosta zitzaidan identifikatzea. Bere tamaina txikia ikusita, kume bat izan behar zuela pentsatu nuen; baina oker nenbilen. Munduko ugaztun... [+]