Ihesi: Balloko haitzetan gora, Sakamantekasen beldur
Trikuharriaren ganbera ederra 10 harlauzaz osatua dago eta gehienak bi ordu eskasetan zapalduko dugun Mirutegiko haitzetik ekarri omen zituzten. Joxemiel Barandiaranek ondorioztatu zuenez, «ganbera eta korridorean gizabanako ugari ehortzi zituzten Eneolitikoan eta Brontze Aroan. Geroago, Burdin Aroan, trikuharriaren inguruko tumuluan beste hainbat gizabanakoren errautsak gorde zituzten». Baina ez dira hauek gaurko txangoan gogoan izango ditugun hildako bakarrak.
Diaz de Garaioren ibilbide ankerrak legendari bide zabala ireki zion eta oraindik bada Aizkomendi inguruan Sakamantekasen espiritua dabilela sinesten duenik. Oinez hasteko aitzakia eman digu horrek eta martxa bizkorrean Durruma Donemiliagako (San Roman de San Millan) errepidea segitu dugu. N-1 autobidea gainetik pasa eta 1,6 km aurrerago iritsi gara Durrumara. Kalean gora, iturrira iritsi, ezkerreko bidea hartu eta biltegi bat pasata herria atzean utziko dugu. Entziaren oinean gaude, eta hormatzarrak gaindiezina dirudi hemendik ikusita. Hertz batean tontorra ageri da gurutze eta guzti. Askok uste du horixe dela Balloren gailurra, behetik tontor nabarmenena baita, baina Mirutegi da hori.
Berehala topatuko ditugun ur biltegiak pasa eta ezker-eskuin haritz solteak dituen pistan aurrera egin dugu. GR seinale batek bide onetik goazela adierazi digu, baita Ballora iristeko ordu eta erdiko ahalegina falta zaigula ere. N-1eko autoen burrunba ia ez da entzuten, egunotan indarrez jotzen duen haizea nagusitzen hasi da ibilbidearen soinu bandan.
Apurka-apurka pagoek haritzak ordezkatu dituzte eta malda gogortzen hasi da; Sakamantekas atzean segika dugula imajinatu dugu gure martxa gehiegi ez moteltzeko. Ordu erdiz jarraitu dugu pista nagusi hau saihesbideei jaramonik egin gabe, ezkerretara pagadian sartzen den zidorra ikusi dugun arte. Hainbeste bidexken artean, bide bazterreko harri piloak esan digu horixe dela aukeratu behar duguna.
Hemendik aurrera, basoko bideak bihurgune asko du, baina galtzeko beldurrik ez dugu: pagadia seinale gorriz josita dago eta Mirutegiko tontorra ia beti bistan dugu erreferentzia moduan. Gainera orbeletan gustura gabiltza.
Gaurko helburu nagusia, Ballo, hego-mendebaldean ikus daiteke, baina behetik atentzioa eman digun Mirutegiko gurutzea bisitatuko dugu lehenik (1.162 m.). 10 minutuan iritsi gara eta beste hainbeste behar dugu Balloren tontorra zapaltzeko (1.197 m.). Gailurrok ikuspegi ederra eskaintzen digute, baina haize zakarrak ez digu utzi luzaroan bertan gelditzen. Arrazoi horrexegatik egin diogu uko ekialdean zabaltzen diren Legaireko larreak bisitatzeari. Egun atseginago baterako utziko ditugu Mendiluzeko zutarria eta harrespila, eta zuzenean jo dugu Atau edo Surbeko tontorrera (1.155 m.). Badaezpada amildegira gehiegi hurbildu gabe, bertatik ikuspegi ezin hobea dugu nonahi: Sakana, Lautada, Urbasa, Aratz, Aizkorri... Aurpegiko gihar guztiak izoztu baino lehen jaitsi gara. Atauko atakan behera, haizearengandik babestuko gaituen txoko baten bila ibili gara. Indarrak berritu eta basoan sartu garenean, bide nagusia ezkerrean utzi eta errekaren zurrumurrua jarraituz zuzenago egin dugu beheranzko bidea. Ur biltegien atzetik iritsi gara Durrumara. Eta handik Egilatzera. Azken orduetan musika atseginagoak entzun ondoren, ez da erraza berriro ere N-1eko autoen joan-etorrira ohitzea. Eta ez gaitu batere harritzen Sakamantekasen edo beste edozeinen espirituak inguru hauetan aztoratuta ibiltzea; zarata honekin ez dago bakerik.
1870eko udaberrian burutu zuen lehen hilketa. Prostituta zahar bat izan zen biktima eta estrangulazioz hil ondoren, gorpua bortxatu eta labanaz sabela ireki zion. Hurrengo urteko udaberrian gauza bera egin zuen beste adineko prostituta batekin. Hurrengo bi krimenak 1872ko abuztuan izan ziren, elkarren segidan. Hirugarrena 13 urteko neskatoa izan zen eta laugarrena, berriro ere prostituta, baina aurrekoak baino gazteagoa. 1873 eta 1874an bi saiakera egin omen zituen baina, kasu hauetan, biktimek -beste prostituta bat eta eskale bat- ihes egitea lortu zuten. Urte batzuk pasako ziren Diaz de Garaiok bere helburu makurra berriro lortu arte. Ofizialki behintzat. Izan ere, badira leporatu zitzaizkion baino hilketa gehiago egin zituela pentsatzen dutenak. Lau aldiz ezkondu zen Garaio eta hiru aldiz alargundu. Emazteak erraztasun harrigarriz hil zitzaizkion, baina ez zuen inork frogatu ahal izan heriotza horietan senarrak zerikusi zuzenik izan zuenik. 1878 eta 1879an, berriro, Sakamantekasen bi saiakerak alferrikakoak izan ziren, baina urte horretako irailean bosgarrena erori zen eta handik bi egunera seigarren eta azkena. Biak inguruko nekazari gazte eta sasoikoak ziren eta hauekin Garaiok bere sadismoa muturrera eraman zuen gorpuak mutilatuz.
Ordurako Arabako Lautadan beldurra errotuta zegoen eta Sakamantekasen mitoak Arabako lurrak gainditu zituen berehala. Hiltzailea bilatzeko ahaleginak ere gero eta handiagoak ziren. Baina azkenean kasualitateak eramango zuen Diaz de Garaio justiziaren aurrera. Egilaztarra baserri berri batean sartu zen morroi eta inoiz ikusi ez zuen haur batek hatzarekin seinalatu eta «Hori aurpegia! Sakamantekas ematen du!» bota omen zuen. Garaio atxilotu zuten orduan eta, polizien harridurarako, atxilotuak bere krimen ilunak aitortu zituen. Gasteizko Polborinean garrotez hil zuten 1880an.
Garaiko kronikoek diotenez, Garaiok «Neanderthalen kaskezur eta kopeta du, masailezurra ohikoa baino handiagoa eta aurpegian asimetria ugari dauka». Lombrossok bere L'uomo delinquente liburuan deskribatu zuen kriminalaren profila zuen -gaur egun, noski, Lombrossoren teoriek ez dute baliorik, ezaugarri fisikoek ez baitute jarrera kriminalean zerikusirik-. Bere garuna 10 forensek aztertu zuten hil ondoren Gasteizen eta Madrilen. Ondorioetan bat egin zuten denek: Garaio ez zegoen eroa, bere erabakiak erabat kontzienteki hartu zituen.
Beldurrak bi lan egin zituen Sakamantekasen kasuan: lehenik mamua sortu zuen; ondoren, mamuari benetako identitatea eman zion, Diaz de Garaioren hilketak aprobetxatuz.
2023an B1 maila eskatu zuen udalak kale garbitzailea posturako, baina horren kontrako epaiak eman zituten Donostiako Administrazioarekiko Auzien 2. eta 3. zenbakiko epaitegiek. Epai horien aurkako helegiteak atzera bota dituzte orain. Hizkuntza eskubideen urraketei... [+]
Ibilbideari saria jasoko du Zenbat Gara-k, eta Proiektuari saria Kanaldude telebistak. Sari banaketa ekainaren 3an izango da, Bilboko Kafe Antzokian.
Ekopol ikerketa-taldeko Jon Iñaki Sasia Santos, Gorka Bueno Mendieta eta Iker Etxano Gandariasbeitia kideek Amalur EIS ingurumen-informazioko sistema aurkeztu dute. Egileek azaldu dutenez, sistema horrek ingurumen-inpaktuak kalkulatzen ditu, Kutsatzaileen Isuri eta... [+]
Biteri Kultur Etxean egin dugu zita Pepi Arrospiderekin (Hernani, 1952). Izaskun Auzmendirekin (Arribe, 1964) agertu da, biak San Joan konpartsako kideak. Telefonoa. Auzmendirena da, hizketan hasi da, baina Arrospide adi-adi dago. Ia sartu da telefonora bera ere. Segituan... [+]
Azkenaldian liburu batekin gozatzen aritu naiz. Oso denbora laburrean bi aldiz irakurri dut; lehendabizikoan gozamen hutsez eta bigarrengoan arkatza eskuan. Rodrigo Villalobos arkeologo espainolaren Hoces de piedra, martillos de bronce lanak historiaurreko gizartea arakatzea du... [+]
Euskal Herriko hainbat arlotako 196 pertsona ezagunek Aroztegiako auzipetuen aldeko manifestua aurkeztu dute Iruñean astearte goizean. Errepresioa eta Aroztegiako proiektuak ordezkatzen duen garapen eredua salatu dituzte. Astelehenean hasiko den epaiketa salatzeko ekintzak... [+]
Ekainaren 7an izango da Baltsan elkarteak eta ARGIAk elkarrekin antolatzen duten Ziburuko Euskal Liburu eta Disko Azoka. Seigarren edizio honetan Aurelia Arkotxa izango da omendua eta egitarau oparoa ezagutzera eman dute prentsaurrekoan. Ziburuko Azokaren uhina inguruko... [+]
Espainiako lau pertsonaren gorpuak identifikatu dituzte. Urduñako desobiratze lanak 2024ko abenduak amaitu ziren eta guztira 93 pertsonaren gorputzak berreskuratu zituzten. Aurkikuntza berriekin, hamazazpi pertsona dira jada identifikatu dituztenak.
Hemezortzi hilabeteko kartzela zigorra ezarri dio epaitegiak, baina ez du zigorra bete beharko. Azken hamarkadan, dozenatik gora emakumek salatu dute aktore frantziarraren sexu erasoen biktima izan direla. 2021ean Les volets verts filmaren grabaketan eraso ziela salatu zuten bi... [+]
Green Capital Development enpresak bi urte izango ditu proiektua egikaritzeko, baina aurretik jarduera edota obra udal baimenak eskuratu beharko ditu.
“Pantailak utzi erronka” hasi dute, maiatzaren 13tik 22ra, Ipar Euskal Herriko 25 eskolak eta 2.445 haurrek. “Hasi aitzin, beldurra dute gazteek, ez direlakoan desafioa betetzera helduko. Gero, indar kolektiboak hartzen du gain”.
AEBen bitartekaritzarekin larunbatean adostutako su-etenak badirudi bi aldeen arteko tentsioa murriztu duela. Halere, Narendra Modi presidenteak ohartarazi du Indiak ez dituela ekintza militarrak amaitu, baizik eta "eten tarte baterako". Islamabadeko eta New Delhiko... [+]
Aldatu Gidoiaren iritziz, EITB "sortze helburuetatik aldendu" da, eta "urgentziazko demokratizazio prozesu bat" eskatu du, zuzendaritza taldearen hautaketa prozesutik hasita.
Elkarteak salatu du okupatutako etxebizitza 1.615.000 euroan erosi zela 2021ean, eta egun 2.980.000 euroAn saltzen dela. Okupazioak iraun bitartean, espekulazioak sortzen dituen arazoez mintzatu dira etxeko egongelan. Balkoian Espekulazioa: biztanleentzat etxebizitzarik ez... [+]