A meritocracia é un tema recorrente nas ciencias sociais e especialmente na sociología. De forma simplificada ou explicada, este concepto indica que a posición social de cada un depende dos seus méritos ou esforzo. É dicir, que as posicións de poder social son consecuencia dos esforzos das persoas. Con esta idea, con todo, non nos limitamos á descrición, xa que se a organización social fose meritocrática, sería tamén xusto ao mesmo tempo, porque o que estarían nas posicións máis poderosas serían as que fixeron o esforzo. Trátase, pois, de crenzas ou ideoloxías.

Alguén cre que a sociedade é meritocrática? Si non basta con mirar á contorna, a maioría dos traballos sobre o tema mostran claramente que a xente non cre que a sociedade sexa meritocrática, xa que as súas experiencias cotiás demostran o contrario: as vías de permanencia nos postos de mando, e os carreiros, case sempre teñen pouca relación co esforzo. Evidentemente, nos estudos académicos tamén son visións marxinais, xeralmente como provocación ideolóxica. Con todo, o concepto segue sendo importante nas ciencias sociais, si non é aplicado na súa totalidade á sociedade, en relación con ámbitos máis concretos, especialmente a educación.

Na sociología da educación fálase moito da cuestión da meritocracia. Paradoxalmente, en contra do que ocorre no conxunto da sociedade, o sistema educativo relaciónase, en xeral, co esforzo e o mérito de forma relativamente natural e acrítica. Que é a miña traxectoria académica, si non é froito do meu esforzo ou da miña preguiza? Por suposto, o esforzo individual no proceso que pode ter unha persoa na escola é unha variable importante, pero tamén inflúen outras forzas e factores, moitas veces de forma encuberta. Dito doutro xeito, como vemos máis claramente ao falar da sociedade, na educación tampouco todos deben facer o mesmo esforzo para conseguir resultados similares.

Entre os centos, miles, de traballos que estudaron o intercambio entre a meritocracia e a escola na sociología da educación e noutras disciplinas, vou citar o do científico social Paul Willis, que é Learning to Labour: No traballo etnográfico How Working Class Kids Get Working Class Jobs (Aprender a traballar: como conseguen os nenos de clase traballadora os traballos de clase obreira), analizou na década de 1970 o tema que aparece no propio título nunha escola de mozos de clase baixa do Reino Unido. O autor destacou, xunto con outros moitos aspectos, a reprodución da desigualdade socioeconómica que se produce na escola. Os alumnos, máis que participar nun xogo claro sobre o coñecemento segundo os seus méritos, estaban a asumir a posición social que ían ocupar no futuro, segundo o longo estudo do autor.

A verdade é que na sociología da educación somos partidarios de repetir a idea de reprodución da desigualdade, quizá porque nos parece que non se fala doutra maneira. E, con todo, tamén é certo que o sistema educativo é un instrumento importante para a igualdade. A escola comparte ambas as características, a reprodución e a transformación. Pero, como hoxe nos referimos á meritocracia, hai que destacar que o sistema educativo converteuse na última fortaleza da ideoloxía meritocrática, e esta perspectiva está lonxe de ser xusta.