Revolucionaches a verdade de Christian, contaches a historia da túa familia en Vidas (Pamiela, 2019). “A nosa historia a domicilio”, engade. “A nosa historia a domicilio” é un proxecto de
Bernardo Atxaga e Asun Garikano. Querían animar á xente a escribir, a contar a historia da familia. E tratábase de contar a historia de Euskal Herria de familia en familia e de casa en casa. A idea pareceume moi interesante. A historia da familia é algo próximo, grande, real. Pareceume unha boa idea recompilar esa historia de outrora a domicilio. No meu caso, antes do libro Bizitzak empecei a gravar o que contaban en casa. O meu pai era un gran narrador. Na sobremesa da comida, a historia tiña un gran costume de contar. “Ao meu avó pasoulle tanto… Ao meu tío tanto… Eu de aquí funme alí...”. Así é. E unha vez díxenme: “Cando o pai vaia, acabaranse todas estas historias! Ademais de para min, tamén sería bonito gardalo para os meus descendentes”.

Empezou a gravar ao teu pai?
Si, pensei que debía escribilos e para iso pensei que o mellor era gravar. E collín un par de tardes e empecei a gravar ao meu pai. E formei o libro, e cando os meus pais celebraron as súas vodas de ouro, lles regallé. O maqueté eu, imprimino eu. Na rúa Errementari [Vitoria] hai un encuadernador artesán que me encadernou tres exemplares. Escribín para os de casa: para os pais e para os dous fillos. Pero unha vez pasei con Asun Garikano. Tolosarra Asun e o seu pai é tolosarra, Andoni. O noso pai era de Ibarra, pero en Tolosa andaba moito. É dicir, que podía haber historias que eu recompilara ao meu pai e que o pai de Asun tamén sabía, e deixei o libro a Asun. Leuno e Bernardo [Atxaga] propuxéronme escribir Bizitzak.

Entón, o libro que xa tiña escrito?
En parte, só. No libro de casa aparecen as contas dos seus, tal e como as narraban.No libro Vidas, engado un contexto histórico ao relato dos seus. Completei o libro para os teus. Creo que hei contextualizado os feitos e tamén fixen memoria histórica. As vivencias do libro son auténticas: grandes e pequenos acontecementos, comúns e singulares, íntimos e amargos… Moitas historias e historias. Creo que é unha fonte de inspiración inmellorable para os ficcionistas, que na maioría dos casos parten da realidade. Acollen, enriquecen e redondean unha pasaxe real e crean belas historias. Eu non teño esa capacidade. Tamén se di que a realidade supera a ficción...

Contou de primeira man a morte de Txabi Etxebarrieta, por exemplo.
Porque o meu tío [Eduardo Osa Santibáñez] estaba alí. Sempre se contou que alí estaban Txabi Etxebarrieta e Iñaki Sarasketa. E a garda civil. Pero alí tamén había outra testemuña, o de incógnito, o noso tío. Tras o asasinato de Etxebarrieta, Sarasketa tampouco soubo o que pasou, correndo nesa grave situación, como podía e como non podía, porque se foi de alí. O noso tío, en cambio, estaba no coche, era o chofer. Alí estaba, viviu o ocorrido. Por unha banda, o garda civil a tiros e Sarasketa correndo. Doutra banda, viu como mataban a Etxebarrieta. O meu pai contábao como o seu tío. Dicía que Etxebarrieta foi asasinada de primeira man. Que un garda civil tiña a Etxebarrieta agarrado fronte a fronte, de forma que non se movía, e que o outro garda civil, cando Sarasketa fuxiu, dirixiuse a eles, meteu a pistola entre os dous corpos, virou a arma e disparou contra Etxebarrieta. Así o contaba sempre o noso pai, contándolle así o seu tío. Isto nunca se publicou ata que apareceu no libro Bizitzak. Se me arrepentió ao meu tío de non acumular máis contas directamente. Cando o meu tío me contou ao meu pai… Cantas historias perdemos! Dáme pena.

A morte de Etxebarrieta supúxolle un castigo. Golpearon o caracol ata que dixo os nomes dos vosos tíos: Eduardo Osa e Juli Alijostes.
Os seus tíos estaban a saltar. E tamén o noso pai. Como moito naquela época. Era unha loita contra o franquismo. En Tolosa, en Ibarra, en Amezketa… os nacionalistas estaban metidos na salsa. Os nosos tíos tamén estaban aí e coñecían a Jokin Gorostidi e a Txabi Etxebarrieta. Txabi tivérono en casa e o día da súa morte levouno o seu tío no coche, xunto con Sarasketa. Máis tarde, cando foi capturado, tomou os de "Xesucristo", entregados polos gardas civís. O seu pai contaba que o seu tío e ambos foran detidos no cuartel de Tolosa. E os seus berros, os seus antsias, os nosos tíos. Logo viñeron o proceso de Burgos, a encarcelación do seu tío, a deportación da súa tía.

Onde mandaron a súa tía, Juli Alijostes?
a España. Navas de San Juan de Xaén. Falei cun deportado, Eugeni Sarasola. Sei que el contouno. levaron en autobús. Todos eran presos de aquí. Os seus delitos non eran graves, que participaban nalgunha manifestación, que lles atropelaron repartindo propaganda… Así eran. No caso de Eujeni, por exemplo, foi capturado na casa párroco de Leaburu-Gaztelu, nunha estancia co seu párroco, Lukax Dorronsoro. Nin acusación nin delito, pero a Eugene tamén lle detiveron e le deportaron. A Eugene lémbraselle que naquel autobús todos eran de aquí, a maioría homes, pero tamén había catro mulleres. E que o catro foron introducidos nunha gaiola traseira do autobús. No interior do autobús, unha gaiola fabricada en reixa. A nosa tía Juli non tiña estudos, pero era moi intelixente. Chegaron a Navas de San Juan, e o vermello, o de ETA... non o fixeron ben. Ata que se foi a misa! Como os locais viron á súa tía nunha misa, todos amigos! Eugeni foi deportado a Albacete.

Foi testemuña da detención do seu pai mentres xogaba cos seus amigos na praza de Amezketa.Que sentiches ao ver que o seu pai era garda civil?
Era un mozo pequeno, tiña seis anos... Eu creo que sentín rabia. E tristeza. Deime conta de que o meu pai estaba atado polos pelos. Quedei sen palabras, rabioso. A nosa casa estaba na praza da Praza da Praza da Virxe. Vin o jeep dos gardas civís, quedei diante da nosa casa, entrei na nosa casa… e ao cabo dun intre vin que levaban ao meu pai. Sentín orfo. E cando fun á miña nai, ela chorando na cociña… O neno non sabe o que está a pasar. Ten rabia ao ver que o seu pai foi levado desa maneira. Tristeza, vista chorando á nai na cociña. Tiña seis anos e, con todo, como quedan esas cousas na cabeza! Ademais, eu non teño moita memoria.

Pouca memoria? O faiado está cheo de recordos...
Esquecín moitas cousas, con todo! Tamén lembro outra cousa. O Aberri Eguna. Donostia-San Sebastián. [1968] Mal! Policía dacabalo na rúa de San Sebastián! Pensa como un neno pequeno debe mirar a un cabalo grande, alá arriba! E cabalos trotando pola rúa, ca-kan-ka-kan-ka-kan-ka-ka-ka! Que grave! E nós correndo! Recordo que entramos nun atrio, subimos as escaleiras de madeira, todo escuro, e subimos até o faiado. Alí estivemos ás escuras. Cando saímos dicíalle ao meu pai: “Imos tomar o prudente!”. Para min todos os autobuses eran Zubeldia! Só coñecía o autobús de Amezketa, que era o dos Zubeldi. “Imos tomar o prudente!”. Outro recordo moi vivo, o de Tolosa. Na igrexa de Santa María colocouse a ikurriña. No campanario hai unha cruz na que se colocou para ver. E fomos velo! & '97; Conmocionados nós, por pequenos que sexan! Pero na ikastola tamén andabamos así en Amezketa, pintando as bandeiras. Tamén me quedou gravada esa ikurriña da igrexa. Como quedan as cousas da infancia, non? Sorprende.

Vostede é testemuña do comezo da ikastola…
Creo que eramos cinco ou seis nenos. Uns pais reuníronse no pobo, rodearon unha pequena habitación, e alí nós. A nosa primeira señorita foi Koro Zabala, irmá do frade Pello de Arantzazu. Era unha moza moi nova… Eu non probei ningunha escola 'nacional', e menos mal, porque o 'nacional' de entón era realmente 'nacional'. O seu irmán, con todo, estivo alí. Mattin.

Como contou no seu libro, Mattin tamén colleu galantes. Os gardas civís sempre traballando.

Si. En Amezketa haberá tres ou catro grupos por ETA. Era xente de cuadrillas diferentes, e todas integradas na organización! Mattin tiña 16 anos. Empezaron a repartir propaganda, a colocar unha bandeira. Nas festas, unha vez quitaron a luz… Ese é o caso. Moi novo. Un día ocorreu co seu pai nos calabozos do cuartel de Tolosa. Tiña dezaseis anos! Pensaban que ían facer unha revolución, que ían liberar a Euskal Herria, que a loita era necesaria. A esa idade!… Foi moi fermoso. Tivo consecuencias. El di que fixo tempo, pensando sempre que lle seguía a policía. E cando vivía en San Sebastián, mirábase pola xanela: “Iso vai ser a [policía] secreta?”. Viviu con esa tensión. Aos que pasaron polas mans da policía quedáronlle esas sorpresas no seu interior.

Déchesche conta do valor destes testemuños cando empezaches a gravar aos teus?
Non. Estaba afeito escoitar eses asuntos. Eran “asuntos familiares”. O pai é narrador! Ao meu avó, en cambio, nunca lle escoitou nada, e el viunas vermellas durante a guerra. A nai tampouco contaba moito. Vivimos á nosa nai. Non é narrador. Sempre foi máis familiar. O seu pai, pola súa banda, estivo metido en todas as salsas. E non recibín directamente testemuños dos meus tíos. Esa é a miña pena. Deime conta tarde do que valían eses asuntos familiares. De mozo temos a cabeza noutro lugar. Na idade adulta é consciente do valor da historia dos seus. Con todo, pensaba que só tiñan valor para os da nosa casa. Escribín o libro para que as nosas fillas recibisen información sobre esta historia. Se eu non o contou, as fillas non recibirían ningunha conta da familia. E, entón, acabouse!

Grava e trouxo en papel aos familiares.
E cando decidín empezar a escribir, xa falecido o meu pai, empecei a escoitar os audios... fixen bos choros! É duro. O primeiro librito, que fixen para os de casa, escribino en terceira persoa, pero cando empecei a escribir Vidas parecíame máis forte, máis auténtico. Empecei a transcribir e atopeime con iso: “Este oral non o podo facer eu e facelo en terceira persoa”. A miña intención inicial era complementar e redondear o gravado ao meu pai. Pensaba dedicarme á terceira persoa, pero pronto me dei conta de que non, que tiña que escribir como as testemuñas, en primeira persoa.

Escribiu a historia da súa casa, a de Euskal Herria.
Gústame a historia. Cando se fixeron as cousas, como, quen e quen andaron… Gústame personalizar e concretar as cousas, porque moitos datos non aparecen en ningún sitio. Son datos pequenos pero importantes. O restaurante Erbia de Tolosa, por exemplo, non é coñecido polos mozos actuais. Pero naquela época tiña importancia. Talvez teña un toque sentimental, quizá romántico.
Contaches a historia da túa familia, e o relato mesmo, e esa forma concreta de contar, retratouche a ti...

Xa o sei. Coñézoo. Non transmitín moitos sentimentos, retrátame a realidade familiar, pero non teño nada que esconder.

Naquela época, e na posterior. Pero eu refírome a aquela época. Cantos fixeron, como o noso avó, abandonar á súa familia e ir loitar contra Franco? Moitos. A historia da nosa familia é tamén de moitas familias de Euskal Herria. Sinto orgulloso da actitude que tomou a nosa familia. Algúns membros da familia viviron desde dentro estes importantes acontecementos da historia, que non estiveron a mirar aparte. E ademais fixérono nunha zona determinada. E eu veño de aí.

Estás satisfeito co traballo que fixeches e co libro...
Moi contento. Aínda, de cando en vez, abro o libro alí ou aquí, e leo algunha pasaxe. Son historias bonitas, entretidas, fáciles de ler… Iso déboo sobre todo a Asun Garikano, que me deu un consello, moi bo: “O escritor ten que traballar para que o lector non teña que facelo”. Ter que ler un parágrafo varias veces non é un bo sinal: ou o tema é difícil, ou é un nó. Moi bo consello de Asun. Non se pode escribir fácil e rico. E o xornalista Benat Castorene tamén me dixo iso: “Como non admirar a calidade do eúscaro ademais do contido? Rico e claro á vez, simple e sofisticado á vez, popular e comprensible para todos nós”. Algúns lectores dixéronme que os do libro son feitos duros... Pensa nas contas da preguerra, no ambiente dos caseríos. Ao bisavó.

Iso é o último que nos ten que contar, o do bisavó...
Iso sabémolo contando as nais. O seu avó era Juan Tomás, casou no caserío Maieta de Leitza. Coa filla maior. Cando naceu o pai da súa nai, esta morreu. Entón, Juan Tomás casou coa irmá do falecido. Cóntanos como ían ser alí os amores! O que puido! Tiveron catro fillos, pero cando tivo o último, a segunda señora tamén morreu ao noso bisavó. Mentres tanto, no caserío quedou co seu fillo, e enviou ao noso bisavó desde Maieta, con cinco fillos, nin caserío, nin casa, nin traballo. E tivo que coller ao cinco e dividilos en varios caseríos e casas de Leitza, como escravo. O propio bisavó tamén foi criado a un caserío. O pai tiña que ser para el, toda a familia diseminada, el tamén escravo. A vida no caserío era entón terrible. Traballo, traballo e traballo. Outra cousa é esa imaxe do caserío que nos fixo un Txomin Agirre en Garoa, por exemplo. O caserío… duro! Si antes, e si agora!...

* * * * * *

Distancia

“Son profesor, tamén pasei pola memoria histórica, e iso é o que vexo, que os mozos ven de lonxe o que nós viviramos e, desde logo, o que viviron os nosos antepasados. Hai moita distancia. Como nós vivimos o que ocorre nun país estranxeiro. “Están a pasar cousas incribles!”, dígame, pero non sentimos de verdade, non formamos parte desa realidade. Vemos desde a distancia aos que están a pasar alí”.

O fío da memoria

“Para manter a transmisión, desde hai uns anos comezamos a traballar a memoria cos alumnos no instituto [Koldo Mitxelena]. Comezamos a recoller materiais para a escola, sobre a guerra e o franquismo de 1936. Historia, Arte, Literatura... Recompilamos películas, documentos, libros e outros materiais, deseñamos unidades didácticas e distribuímolas noutros institutos. O noso traballo foi moi ben recibido”.

Alijostes: Elexoste

“O noso apelido, Alijostes! E en Amezketa era moi raro. Aquel remolino no meu interior! Amezketa e Alijostes! De pequena, algúns nenos do pobo chamábanme Alikates, na burla. Que rabia! Un día, por iso, un experto en genealogía completounos o informe e aclarounos a orixe da chamada: Elexoste é o noso nome. Transformaron a arte que se converteu en alijostes”.

ULTIMA PALABRA

Escritor

Mikel Asurmendi blogak.eus o pasado mes de xullo: “Hei intercalado un libro de contos con Bizitzak. (…) durante un momento tiven en dúbida —vivía— que o relato Koldo Alijostes ‘o escritor’ era real ou ficción. O duro do belo é tan alucinante”. Koldo Alijostes: “Recibín a gusto o que escribiu Mikel Asurmendi. Entre tanto, dicía ‘escritor’, de min. Pero, son escritor porque escribín un par de libros? Non sinto escritor. Con todo, paréceme que fixo unha bonita crítica ao libro”.