O documental Beltzean Mintzo está protagonizado por membros de Garabide e da Facultade de Humanidades e Ciencias da Educación de HUHEZI, que viñeron a Euskal Herria para realizar o título de experto en Estratexias para a Revitalización Lingüística. En 45 minutos representan as seguintes comunidades lingüísticas: quechua, nasa, nahuatl, kaqchiquel, aimara, maputxe e maia yukatek.

Na primeira parte do documental explícase a situación en bruto: “A transmisión cortouse”, “As linguas do país convertéronse en símbolo da regresión”, “O quichua meteuse nunha perda inminente”, “Os pais deixaron de ensinar o seu idioma aos nenos”, “Temos medo”…

En América do Sur e Centroamérica, onde predominan o castelán e o portugués, fálanse centos de idiomas. O documental conta co sete máis grandes e, entre todos, representan máis de quince millóns de visións do mundo da persoa. Se a súa situación é tan grave, queda unha pregunta triste para facela: como están os centos de idiomas e os millóns de falantes?

A lingua é o eixo da cultura

“Maiaz todo é máis agradable”, “O ketxua é o noso modo de vida”, “Temos palabras que non se poden traducir en todos os idiomas, e traducidas non teñen o mesmo significado ou a mesma carga”.

Aínda que non se mencionen no documental, as penas e humillacións de todo tipo que durante séculos se levaron a cabo en nome do castelán tiveron a certeza de que estes pobos sacaron á lingua do eixo principal da súa cultura.

“O pobo nasa baseou a súa cultura na defensa do territorio nos últimos anos e a lingua quedou en segundo plano”, di Viviana González. Todos manteñen ritos, calendarios propios, música e tradicións en xeral, pero están de acordo, a propia concepción do mundo ofrécea o idioma. “Moitas veces ocorre que falamos da nosa lingua no idioma do colonizador”, di Marisol Cabrera.

Identificar as liñas de traballo e actuar

Desde o diagnóstico escuro, con todo, pasan aos campos de traballo. Hai moito por facer: desenvolver sistemas educativos, modernizar as linguas, unificar o alfabeto, adaptar as linguas ás novas tecnoloxías, crear medios de comunicación de iniciativa popular, reforzar actitudes a favor da linguaxe nas institucións… “Pór medios para vivir o mundo na nosa lingua”. Espertar conciencias. Transmitir orgullo.

“Encantaríame vivir de maio. Desde que me esperto, ler un xornal na nosa lingua, ver a televisión, enviar ao neno á escola que vai educar no seu idioma… e sobre todo, que os maia falantes non sintan pena de si mesmos”.

Os integrantes de Garabide viron o documental xunto a uns 60 voluntarios en México, e segundo os autores do audiovisual, a proxección foi moi emocionante. Moitos non puideron reprimir as súas bágoas ata que o traballo terminou. Para moitos pobos, como para os vascos, a opresión cultural sufrida durante séculos é unha ferida profunda.

O pobo do eúscaro familiar

“Habedes demostrado ao mundo que é posible recuperar un idioma”, “Unha fermosa inspiración”, “O eúscaro é un referente moi importante”, “Os vascos inspíranme admiración. Ademais de ser valentes, tiveron visión”. Irmá, irmá ou irmán maior.

“Para min, para este quechua, coñecer o pobo do eúscaro foi como atoparme coa familia”. No documental faise notar que descubriron un pobo no que poden verse reflectidos a si mesmos. Faise referencia a unha concepción do mundo similar á dos vascos e dos pobos: “Cosmovisión”.

“Unha lingua non se perde porque os que non saben non aprenden, senón porque os que saben non falan; esa afirmación tocoume no máis íntimo”; “Os vascos abrístesnos unha brecha. Para nós é un modelo de loita dos últimos 50 anos”; “Despois de estar en Euskal Herria, vou fortalecendo o meu carácter, coa vosa axuda faremos o camiño”.

A metade das 7.000 linguas que existen no mundo, din algúns expertos, desaparecerá neste século. A todos nos aflige a noticia e os científicos están a rexistrar os últimos indicios das linguas en perigo de extinción. Aínda que poucas persoas están a construír técnicas horizontais de recuperación entre as linguas. Construíndo pontes entre as sociedades civís das comunidades, empoderando aos pobos desfavorecidos. Garabide dedícase a isto.

Os protagonistas do documental aseguran que non se trata de 18 persoas, senón de 18 pobos que non queren perder o seu propio idioma. “Volveremos dentro de 30-35 anos para dicir: ‘Mirade, os nosos nenos están a aprender o seu idioma, estes son os froitos do que vós ensinástesnos’. Consideran que traballar pola lingua é traballar pola xustiza.

Pódense ignorar as culturas e idiomas que desenvolveron os pobos indíxenas durante miles de anos? Iso é cooperación? Jon Sarasua, director do documental, cre que os vascos, desde a humildade, temos a responsabilidade de compartir a experiencia acumulada.

E comeza a dar resultados. Por citar dous, sacaron adiante o anteproxecto de lei das linguas de Ecuador, que recoñeceron que foi a experiencia do País Vasco. En Colombia hai dous anos creouse a primeira “ikastola” que funciona en nasa e que leva o nome de Luuçx Lesxkwe. Desde entón, o número de nenos que se envían á zona vai en aumento.

“A euskera forma parte dun nó universal, e como comunidade lingüística, podemos facer unha función”, dixo Sarasua ao terminar o documental. Presentáronse en Andoain e estanse organizando proxeccións en máis lugares: Eskoriatza, Oiartzun, Durango, Azkoitia, Otxandio…

Ademais de ser a nosa casa para situar o eúscaro no mundo, desde Garabide afirman que é unha xanela aberta á paisaxe doutras linguas minorizadas. Sen ningún orgullo, unha razón máis para empoderarnos e seguir traballando no ámbito lingüístico.