Manuel Lekuona: "Arriskua Dago Ihauteriak Barregarri Egiteko"

1983ko otsailaren 13an

Manuel Lekuona idazleari elkarrizketa

Euskal Ihauteriaren Jatorri Eta Eboluzioaz
Manuel Lekuona: "Arriskua Dago Ihauteriak Barregarri Egiteko"
Lekuona zaharrak berak esan bezala, euskal ihauteriaren inguruan asko eta asko idatzi, analisis mordo bat egin dira esanez han eta hemen zer modutara egiten den, baina inork ez du inoiz egin guztien sintesis bat, ihauterien explikazio orokor bat. Inork ez duela egin esan dugu, baina egia esateko horrela korik egin duen lehena Manuel Lekuona da, eta horrexegatik jo dugu harengana ihauterien explikazio orokor bat eman diezagun. On Manuel bera aski ezaguna izanik ere, gogora dezagun bere lan ikaragarri zabala ahozko literatura eta etnologiaren inguruan ibili dela batik bat. Larogeitazortzi urte ditu (bai, bai, 88), eta Oiartzungo erretorea delarik bertan pasatzen ditu bere egun lasai bezain langileak. Benetan harritu gintuen bere osasunak, urteei muzin eginez gure aurrean lurre raino makurtu zenean hogei urte balitu bezalaxe. Zahartzaroa egoskerkeria eta haserreetarako adina baldin bada, hona hemen exzepzio bat. Ondoren frogatuko duzuen bezala.
ARGIA - Zein kultur inguruan sortzen da euskal ihauteria?
MANUEL LEKUONA.- Kultur produktu bat da ihauteria, kulturaren parte bat, euskal kulturaren parte bat. Euskal kulturak, badakizu, betiere jai batzu badirela eta jai horiek dira aintzinako jentilen edo jentik erlijioaren hondarrak. Bi polotan eta bi muturretan ibiltzen guzti hori. Urtearen ardatza bi muturretan zeratzen da, eta bi mutur horietan daude bi jai handi, biak eguzkiarenak, solstizio esaten zaiona. Fundamentalki bi jai ditu Euskal Herriak bere erlijio jatorrian, bi jai, eta bi jai horiek daude bi puntutan oinarrituak, bata da Olentzero eta bestea San Juan.
Baina bitarte horretan badira beste jai batzu ere. Sekundarioak? Ez dezaket esan sekundarioak direnik, baina ekonomiarekin parte handi dutenak, eta horretako bat da, hain zuzen, Olentzerotik San Juanera bitartean dagoen ihauteria. Eta gero San Juanetatik Olentzerora dagoen bitartean baliteke San Nikolas izatea. Beraz, tartean dauden beste hauek, baina ekonomiarekin eta jan kontuarekin zerikusia duten jaiak dira.
A.- Eta zergatik ekonomiarekin lotuta?
M.L.- Puntu hori ikutu dut baina esan nahi nuke artzantza, artzantzarekin zerikusia duelako Euskal Herriaren ekonomiak. Euskal Herriaren ekonomiaren punturik indartsuena beti izan da artaldea eta artzaina. Artzaina bere artaldearekin. Horregatik hor konplikatzen da bi jaien tartean; San Juanen tartean konplikatzen da ihauteria artzainaren jai bezala, artaldearen jai bezala. Artzain jaiak dira ihauteriak. Definizioa eskatzen badidazu, esango dizut ihauteriak fundamentalki artzain jai batzu direla.
A.- Zer dela eta sortzen zaio artzainari ihauteria ospatzea?
M.L.- Ekonomiak eskatzen zielako. Negua etortzen zenean, artzaina mendian bizi zen baina San Martinetarako etxera biltzen da, eta etxean gordetzen du bere artaldea. Itsas inguruan, zona templada esaten dugun lekuan pasatzen du negua. Horretarako, ordea, etxeari txerria hiltzen diote; beraz, konplikatzen da ekonomia janekin eta, denbora berean. Ikusten duzu erlazio hori, artzaina jaisten da San Martinetan eta San Martinetan hiltzen da txerria, eta txerria orduan hasten da etxean jate kontuarekin konplikatua dagoen gauza bat.
A.- Zaharrak dira, beraz, ihauteriak...
M.L.- Horixe baietz, oso zaharrak. Milaka urte, artzaintza bezain zaharra.
A.- Eta nondik abiatuta heldu zara uste horietara?
M.L.- Gauza hau argitzeko nik beti berdina esango dizut. "Hauek artzain jaiak dira" "Nondik dakizu hori?". Estudio konparatibo batetatik. Hemen bakarrik gabiltzala, analisis andiak egin izan ditugu, ihauteriak zer diren eta halako eta holako eta holakoak egiten direla, baina sintesis bat inork ez du egin. Sintesis bat egiten da estudio konparatiboaren bidez: beste herrietan zer egin den ikustea alegia. Eta nik aurkitzen dut beste herri bat gurekin oso paralelo dabilela, erromatarren herria. Erromako artzaintzak, eta Erromako nekazaritzak, gure artzantza eta gure nekazaritzarekin hartueman handia dutela.
A.- Orduan esan daiteke hemen ere ez garela oso orijinalak, ezta? Ihauteriak ere kanpotik ekarriak badira?
M.L.- Ez!! Ez dira kanpotik ekarriak, bertan sortuak dira. Han eta hemen. Ez hemendik zorrik hari, ez haiek guri zorrik, baizik bietan berdin sortutako jaiak dira ihauteriak.
A.- Nola ikus daitezke zehatzago paralelismo horiek?
M.L- Guzti horiek dira fundamentalki "Otsabilko", esaten dena euskaraz eta "Lupercalia" latinez, "lupercalian" "lupus"etik dator eta "lupus", otsoa da. Han eta hemen motibo berarekin egiten diren jaiak dira horiek, otsoen jaiak, otsoen beldurrez egiten direnak eta otsoa lotsantzeko egiten direnak, ume bat engainatzen dugun bezala ia engainatzen dugun otsoa, artaldetik ardirik jan ez diezagun. Horretarako egiten dira jai horiek, bai hemen bai Erroman.
A.- Etimologi aldetik, hor badira beste datu batzu zerikusia dutenak, -"otsaila" esate batera...
M.L.- Gauza hau oraindik osatzen da gehiago beste izen bat ere bai bait zuen erromatarren artean, eta hori zen "februa". "Febrero'' hortik dator eta latinez izen hori dator "garbitzea" esan nahi duen aditz batetik. Eta Euskal Herrian, berriz, lehen esan dugun "Otsabilko", horren osagarria da ihauteria. "Ihauteri", "iñauteri", "iñautu", eta "xahutu", gauza bera dira gutxi gorabehera Euskal Herrian. Denek esan nahi dute "februa"k esan nahi duen gauza bera, garbitzea.
A.- Beraz, esan daiteke purifkazio, zentzu bat zeukatela ihauteriek. Baina nolakoak ziren artzain haien erritoetan ageri ziren elemenduak?
M.L.- Nik esango dizut Olentzero eta San Juanetan, ura eta sua direla erritoak. Horiek manejatzen dira rritoetan. Beste honetan, berriz, manejatzen diren elemenduak beste batzu diferenteak dira. Bat da mozorroz aztea. Hori erritoa da. Artzainen jaungoikoari egin zitzaiona Erroman ere. Artzainen jaungoikoa Pan zen, eta hartan ere errito bat zen mozorroz jaztea hain zuzen.
A.- Eta zintzarriekin eta antzekoekin?
M.L.- Zintzarriaren bitartez otsoa izutu egiten da, eta gero gainera zintzarriari eman zaio kristautasunean ere beste balore bat, tenpestadeak konjuratzeko. Beraz, gauza horiek -zintzarria eta- nahasten dira ihauterietan eta kristautasuneko erlijio bertan ere. Elizak jarri du purifikazioa Amabirjinarena, hain zuzen, otsailaren haserako egunean.
A.- Eta janari kontutan, ez al dago elemendurik ihauterian tradizio horretatik dotorkiguna?
M.L.- Ihauterien gauza fundamental bezala bi gauza aipatu ditugu, mozorroa eta zintzarria. Horretaz gainera, bada beste gauza bat, oso gauza tipikoa eta hemengoa bakarrik dena: postre finak prestatzea, otordu onak jartzea. Funtzioa niretzat da artzainak mendira joan behar duelako despedidako zeremoniak bezala. Emazteak gizona obsekiatzen du janari on batzuren bitartez, despedida egunak direlako. Eta postre horiek gelditu dira gaur arte, "torrajak", edo "torradak" esaten zaiona alegia, ogi arruaren xerrak esnetan, gero albardatu eta prejituta jan. Hori postre fina eta errazena. Eta zer gauza, erromatarren denboran ere bazen ohitura bat egun horietan irin gauzak jatekoa. Paralelismoak segitzen du beraz.
A.- Baina errito guzti horien artean badirudi gehien gelditu dena mozorroarena izan dela, ezta?
M.L.- Izan ere, errito fundamentala mozorroz jaztea da. Mozorroz jazteak zer balio du? Guretzat ez du balio horrek baina konparatzen badugu –estudio konparatiboa berriz ere–, Afrikan maskaraz jantzita dantzak egitea erlijio gauza bat zen, inportantzia handikoa. Maskaraz jaztea, desfiguratzea orduan pertsona alegia. Hemen ere maskaraz jaztea izan da errito bat, artzantzako erritoa. Eta erromatarren denboran azaltzen zen modu honetara: otsailaren haserako egunean dios Pan horren apaizak sartzen ziren elizan, dei egiten zioten jendeari eta jendea eliz aurrean biltzen zen, Capitolio aurrean Romulo Remo eta otsoaren imajina dagoen lekuan. Apaizak eliz barruan eta antzumeak hiltzen zituzten, ahuntzak eta antzumeak hil, eta haren odolarekin arpogia maskara bezala zeratu, eta haren larruarekin gorputza estali. Denbora berean haren puskakin, hankak eta isatsak hartu, ateak zabaldu, eta han jendea makur-makur eginda zegoen lekuan joka ibiltzen ziren. Eta hori zen "februa", ere, purifikazioa, disziplina baten bitartez. Gaur kristautasunak sartu duena, disziplina bat jartzea purifikatzeko eta bekatuak barkatzeko.
A.- Orain arte aipatua duzu batez ere ihauteriek errito edo elizkizun aldetik dauzkan gauza aipagarrienak. Dibertimendu aldetik zer aipatuko zenuke? Hau da, hasera horietan aurkitu al daiteke jendea dibertiarazteko funtzioa?
M. L.- Batez ere Euskal Herrian herriak berak ihauteriari eman dion balorea da entretenitzea. Jendea entretenitzea hemengo agintarientzat preokupazio bat zen erromatarren denboran izaten zen bezala. Enperadoreen preokupazioa zen Erromara ogia ekartzea, garia Espainiatik ekartzea, garoaren eskasiarik egon ez zedin. Baina aldi berean jendea entretenitua edukitzea, "panes et circenses", zirkua eta abar. Hemen ere balor bera izan dute ihauteriek. Jendeak hartu izan ditu gauza hauek -txistulariak, eta–juglares esaten zaona bezalaxe jendea entretenitzeko, egun batzutan ondo pasatzeko enkargua izaten zuen. Eta herriak beti aitortu izan du balore hori. Balore zibiko bat, beraz, ez erlijiosoa, baina erlijiotik banatutako zerbait bezala azaltzen da.
A.- Artzaintza-kultura batetatik bestelako kulturara pasatzen denean, zein aldakuntza sufritzen ditu ihauteriak?
M.L.- Aldakuntza fundamental bat izan da abusua. Abusuaren beldurra, abusuaren peligroa, mozorroz jaztea, arpegia estaltzea, burla bat egiteko edo krimen bat egiteko beti ere errekurtso erraza bait zen. Eta herriko agintariek peligroa ikusi zutelako, prekauzio batzu hartu behar izan zituzten, eta Elizarekin parte hartuz denbora berean jarri izan ziren horrelako ordenantza batzu: "Ihauterietan mozorroz jaztea Abemariak arte..." eta horrelako ordenantzak. Hor egon da, beraz, eboluzio bat zentzu peioratibo batetan, abusuan, eta abusua ebitatzeko ihauteriei eman zaie beste balore hori neurri bat hartuz.
A.- Krimen izena aipatu duzu, hainbesterainokoak izan al ziren? Badirudi hori bakarrik Rio de Janeiroko ihauterietan gertatzen dela...
M.L.- Bai, bai aprobetxatu izan dira hain zuzen bengantzak egiteko adibidez, familia batek besteari bengadizioa egin behar zionean ihauteriak aprobetxatu izan dira horretarako. Mutila bidali mozorroz jantzita eta "egiok horrelako burla horrelako horri", eta badakik, arreba ezkontzeko nolako inkonbenienteak jarri zituen, ezpata atera eta kolpe batzu eman... beno, nolabait bengadizoak egiteko. "Romeo y Julieta"n ere garbi azaltzen da disfrazaz jantzita krimenak eta egin izan zirela.:
A.- Gaur egun gelditu diren ihauterisk zein elemendu gordetzen dituzte aintzinako ihauteri haietatik?
M.L.- Gaur gelditu diren gauzak hondakin batzu besterik ez dira, hondar batzu besterik ez dira. Kontu egizu, gure ttiki denboran esaten genuen "mozorroak libre zuela jendea jotzea". Baina ez makilarekin, katu hilaren larruarekin eta horrelako gauzekin, nazka piska bat eman lezaketenak baina kalte handirik egin gabe. Beraz, hori residuo bat da eta mozorroz jaztea ere residuo bat da. Oraindik mozorroz jaztea lehen giza leku askotan jartzen dira, beste batzutan galdu da. Kontu egizu, Iturenen arpegia agerian dutela ibiltzen dira, galgu egin da beraz, baina han ere desfigurazio handia daukate larruekin eta.
A.- Badirudi egun hauetan ospatzen den guztia ihauteri izenaz bataiatu egiten dela...
M.L.- Baina San Sebastian egunean egiten direnak, danborradak eta, ihauteriak dira. Eta Santa Agedak... Santa Agedetan hasten dira Bergara aldean. Oiartzunen berriz Kandelaria egunean.
A.- Eta kaldereroak Donostian.
M.L.- Bai hori ere bai, baina kaldereroak horrela bakarrik jartzen bada gauza bat ikusi behar da. Ofizioak azaltzen dira ihauterietan, baina ez kaldereroak bakarrik. Hemen Euskal Herrian burni kontu hau berri da beti ere, batez ere brontze eta kobre kontuak, paziengileak eta, kanpoko gizonak izan dira. Herreroak izango ziren, olagizonak izango ziren, baina kobrea eta brontzea manejatzen kanpoko jendeak zeukan fama. Paziengile horiek Hungrian eta izaten ziren, beti kanpotarrak.
A.- Zeintzu dira izana eta izena gehien mantendu duten ihauteriak?
M.L.- Badakizu, Nafarroan ihauteriak Lantzekoak dute fama handia. Lantzek izan du suerte bat, jendeak oso gogoz hartu duela eta asistitu egin du, joan izan direla hiru egun horietan. Eta horri esker kontserbatu da Lantzeko ihauteria. Baina hori bezain jatorra da Iturengoa eta Zubietakoa.
A.- Muñekoak erretzearen elemendua nola explika daiteke?
M.L.- Izan ere, tartean sartzen da justizia administrazioan, eta harekin batera sartzen dira Xaribariak eta xaribariak izaten dira juizioa egitea pertsona buti gaizkile delako, edo gizonak emazteari tratu txarra emian diolako edo lapurreta bat egin duelako. Juizio bat egin eta juizio hartan kondenatu eta su eman ta erre. Hori pertsonifikatua dago Lantzen Miel Otxin esaten den horretan.
A.- Maskarada ere, jakina, kontextu horren barnean ikusi behar genuke, ezta?
M. L.- Bai, maskarada gauzarik konpletuena da hori. Ziklo oso oso bat bait da. Hor sartzen dira xaribariak, eta tobera-munstrak, baina batez ere dantza, eta dantza, eta dantza. Dantza arina, hanka puntekoa gainera, ez orpokoa.
A.- Garbi dago herrietako ihauterietatik Tolosakoa bezalako ihauterietara tarte bat dagoela. Zein litzateke desberdintasuna?
M.L.- Tolosakoa jarraipen bat da, baina bitartean nola izan diren galdu zaizkigu literaturarik ez bait da gelditu. Hau dena izan da eboluzio bat, baina eboluzioa ilustrazio zentzuarekin.
A.- Tolosako ihauterian lehen aldiz ageri dira elemendu batzu, musika-bandak, eta zezenak eta beste hainbeste. Elemendu horiek berriak dira, ezta ?
M.L.- Modernizazio bat egon da. Artzainaren ihauterian eta nekazaritzako ihauterian eboluzio bat dago baina, lehen esan bezala, ilustrazio zentzuarekin: dotorea, apaina. Zenbait lekutan, Nafarroan eta, herri txikiek beren ihauterietan segitu dute eta kalean, Tolosan eta, beren eboluzio bat egin dute. Eboluzio hori mailakamailaka egin da, salto handirik ez da egin: mailaka mailaka baina direkzio horretan: kalea joan da dotoretzera eta baserriak segitu du lehengo izaeran, dantzak, eta saltoak, eta zintzarriak.
A.- Esan al daiteke modernizazio horrek jatorrizko zentzua galtzea suposatzen duela?
M.L.- Ez... eboluzioa da, ez da reboluzioa. Berezitu behar ditugu beti, eboluzioa eta reboluzioa. Ez da saltorik, poliki poliki egiten da. Eta nik uste dut hor asko lagundu zutela "Amigos del Pais" delakoan zeudenek. Horiek "Caballeritoak" ziren, eta horiek beti jo izan dute arlotekeriak kendu ohiturei eta dotoretasuna erakutsi.
A.- Gerra ondoren ia ia pikutara joan dira ihauteriak, baina azken urteotan badirudi izugarrizko berpizte bat ari dela gertatzen. Zer dela eta, zure ustez?
M. L.- Tolosan beti jarraitu izan du ihauteriak. Tolosan beti moldatu dira gobernadorearen bitartez eta horrela eszepzio bat egiteko. Beraz, hori izan da ardatza ihauteriari jarraitu diona, Tolosa izan da. Eta gero jakina, horiek ere hazi egin dira eta eboluzioa gero eta handiagoa izan da. Direkzio horretan apaindu, edo aberastu hobe esanda, asko egin dute tolosarrak. Eta gero, horren emulazioz (enbiriaz ez dut esango) Donostia etorri da. Donostia enbiriosoa izan da Donostiarentzat. Ez da komeni esatea baina bai. Askoz jatorragoak izan dira tolosarrak sorkeri gauzetan, Donostia imitazioetan. Jakina, eboluzioan emulazioa ere badagb, elkarren leFia esaten zaio horri. Kontu piska bat izan beharra dagoela dejeneratu ez dezan gehiegi direkzio batetan. Zarpazukeriari kontu egiozu.
A.- Argituko al duzu piska bat gehiago puntu hori? Zein direkziotan ez dejeneratu alegia...
M.L.- Zarpazukeria gehiegi ez sartzea, hungrianoak eta, kaldereroak eta zarpazukeria da hori. Eta hori ez da Tolosako marka. Tolosako marka beti ere señorito edo piska bat gehiago bebintzat. Hori bai, nahastu dela beste kontu batzurekin, hori ere bai, perfektamente. Arriskua dago ihauteria barregarri egiteko. Ihauteriak ez dira gauza barregarri. Hasera haseratik erlijioa izan zen bezala, gero ere kontsiderazio handi bat izan du herrian, agintarientzat ere herriaren entretenimendurako gauza bat bezala. Beraz, gauza errespetagarria izan dadila ihauteria. Orain, peligrosoa delako beti ere neurri batzu hartu beharra izan da haren kontra. Orain arriskua dago, berriz, barregarri egiteko. Ihauteriak entretenimendua dira baina entretenimenduak oso finak izan litezke, ez barregarriak. Barre egiten dutela, noski baietz, baina ez burlazko barrea baizik graziazko barrea.
Jexux IJURKO
16-19

GaiezGizarteaOspakizunak
GaiezKulturaLiteraturaIdazleakLEKUONA2
PertsonaiazLEKUONA2
EgileezIJURKO1Kultura

Irakurrienak

Matomo erabiliz

"40 landare mota ditugu oihan baratzean, urte osoan bertatik jateko eta tresna xinpleekin lantzeko"

Estitxu Eizagirre

Bizkaia: EAJren gotorlekua kolokan?

Jon Azkune Torres

Ez da zapalkuntza? Orduan, asimilazioa

Ane Ablanedo Larrion

Jon Anzaren desagerpenetik hamabost urtera, galderek erantzunik gabe jarraitzen dutela salatu dute

Jenofa Berhokoirigoin

Pribatura noa

Josune Azurmendi

Azkenak

2024-04-21 | Asier Etxenike Ugarte

Araba: Zer isla elektoral izango du aldaketak?

2024-04-21 | Gorka Peñagarikano Goikoetxea

Apunte batzuk atarikoan

2024-04-21 | Gorka Peñagarikano Goikoetxea

'Cristóbal Balenciaga' telesaila

"Nabaritu dadila euskaldun batzuok euskaldun baten istorioa kontatu dugula"

Cristóbal Balenciaga diseinatzailearen biografia kutsuko fikziozko telesaila egin du Moriarti hirukoteak, Disney+ plataformarentzat. Estreinakoa dute formatu horretan. Aitor Arregi eta Jon Garañorekin egin du hitzordua ARGIAk, Jose Mari Goenaga kanpoan baitzen,... [+]

2024-04-21 | Iker Iraola Arretxe

Gipuzkoa: Biren arteko jokoa

2024-04-21 | Jon Azkune Torres

Bizkaia: EAJren gotorlekua kolokan?

Eguneraketa berriak daude