Jexux Arza'rekin Txalapartari Buruz

1969ko uztailaren 06an

Jexux Arza'rekin Txalapartari Buruz
Garagarrillak 23, arratsaldeko zortzirak izanen dira oker handirik gabe, eguraldi txarra ezezik, otz... zerua goibel, kolkoa otza, euria... nork esan udaran sartu gerala. Usurbil'ko kaletan nabil zer egin handirik gabe geldiune batzuk egiñaz eta usurbiltarren bizitz paketsua txastatu. Bainan halako bizitasun bat nabari dut gaur nire inguruan, jai bezpera dirudi, jai-egunaren erresuman gaudela esango nuke.
Kale-nagusitik goruntz «Goiko plazaraiño» iritxi naiz eta pilotan dabiltzan ume batzueri begira nago. Huntan ume sail bat dator kalian gora gurdi zahar bati bultzaka, zakarrez betetako gurdi bat gaiñera... orain ulertzen dut bihar San Juan izaki eta San Juan bezpera gaur.
Adurrak halanhita nere ume-garaiko San Juan egunetaz oroitu nahiz nere burua berriro ume arkituaz... Egun hauek dakarzkidaten pentsamentutan murgildu naiz... Lozorroan nago, bainan denbora gutxiko. Ezkil-dorreko bederatzi kanpaiak "esnatu" naute eta berak izan dira nire ume munduko pentsamentutatik gaurko gazte-mundura ekarri nautenak. Gabeko bederatziak dira.
Hauen zai egondu naiz gaurko egunak eskeiñi diten eginbehar bat betetzeko. Bai, Usurbil'ko gazte batekin hizketatzeko gelditua nintzan eta bereganat jo dut zuzenkiro. Jexux Arza txalaparta jotzen duten anaietako bat da, gazteena hain xuxen. Jexux Joxeanton'en anaia dugu, gaztetasunez jantzitako gaztea, ixilla agian bainan mutilla hitz hunen esanahi zabalean eta esan beharrik ez euskaldun mutilla.
Jexux'ek irripar kezkati batekin hartu nau, bainan hori bai, patxarako mutilla dugu, plaza-gizona. Oraindik bere lanak bukatzeko zeduzkan eta horiek egin bitartean hor jardun gera kontu-kontari, «eskuk berotzen» esango genduke. Eskuk berotu ondoren goiko gelara igo gera eta partiduari hastera eman diogu sakea niregain zegoelarik.
Zertarako gauden jakin ezkero– hasi natzaio esaten–ez nuke hasi nahi txalaparta zer dan galdezka... azken urte hauetan zerbait entzuten ari gera txalapartari buruz, esaten diren gauz asko arinkeri batzuk badira ere. Bainan ni beste galdera batzukin natorkizu ta hasi gaitean.
–Zure hastapenak txalaparta jole bezela ?
–Hara, galdera hau ez dago neri bakarrik egiterik, bi anaiontzat baida galdera hau. Gure hastera orain dala bi urte ikusi genduan «Pelotari» dokumentaletik dator. Han ikusi genituan lehenbizikoz Zuaznabar anaiak txalaparta jotzen eta dizudan bezela handikan dator gure txalaparta jotzeko irrika nori, ta gure herriko instrumentu ritmiku bat izanik eta gure euskal-izaeraren zantzu bat, indarberritzen alegindu gera.
–Indarberritzen diozu. auldua ahal zegon edo galzorian?
–Txalapartak nire ustez oso aberatsa izan behar zuen antziñean. Bere iturburuetara jo ezkero agian erlijio-sustraietatik elikatzen dan instrumentu bat dela esan beharrean arkituko giñake. Gero mezu ta deiak adierazteko bitarteko bat izanen zen seguru aski, alkarrekiko har-emanetan jartzeko dei bat. Beste instrumentu bat, Adarra, dator esan dutan hau zihurtzera: ba dakigu txalaparta jo aurretik adarra jotzen zela lehenbizi txalapartaren esan nahia hartu behar zutenak erne egon zitezen esan nahi hori jasotzeko. Gure baserritan izandu duan azken betebeharra sagardo-jotzerako dei bat izatea izan da, eta oraindik oraintsu azkeneko ogeitamar urte hauetan batzarretarako dei bat izan da. Horregatik esaten nuen txalaparta oso aberatsa izanen zela eta guk ezagutu edo jakin ez genitzazken funtzioak beteko zituela. Gainera esan behar eta txalapartaren gal-zoria adieraztera dator, guk Euskal-Herrian bi txalaparta joleekin arkitu gerala: Ergobia'ko Goikoetxeatarrak eta Lasarte'ko Zuaznabar anaiak. Hauek izan dira gure aintzindariak eta haueri zor diegu txalapar ta egun arte irauna.
–Egungo ta aintzineko txalaparta jotzeak bai ahal dute bereiztasunik?
–Dakizunez txalaparta bi lagunen artean jotzen da. Jotzaille batek ritmo bat markatzen du beti, binakua edo ttakun izenarekin ezagutzen duguna eta besteak errena egiten dio kolpe bat edo birekin; errena bakoitzaren esku dago. Eta bereiztasunari bagagozkio esango nuke lehengo txalaparta oso ots bateko edo monotonoa zela, beti bizitasun edo intensidade berdiñarekin, eta gaur berriz txandatuaz ibiltzen gera binakua ta errena egitean edo batak besteari errena egiñaz.
–Beste galdera eginen dizut: txalaparta bat-bateko jarduna ahal da, inprobisazioa ahal da?
–Txalaparta beti da inprobisazioa, guk ez dugu pieza jakiñik jotzen eta horregatik esan liteke txalaparta barrengo sentipenen agerkunderako tresna bat dela poesia poetarentzat dan lez. Era huntan pauso bat eman dugu eta gure joaldiak hunela izaten dira: lehenbizi poesi bat esan eta poesi horrek neri adierazten ditena, nere barrenean sortzen dituen gogoetak txalaparta bidez adierazi; orduan poesi hori tema bat izango da ta nik tema horren gaiñean mintzatuko naiz txalapartaren bidez. Beraz txalaparta inprobisazio huts eta jatorra da. Eta hori horrela izanik, txalaparta izan diteke adibidez protesta-bide edo gaurko abeslariak erabiltzen dituzten beste gai horiek adierazteko bide. Jakiña, ikusiko duzun bezela hunek entzulea txalapartaren esan-nahia jasotzeko gai izatea eskatzen du eta hau ez da lortzen behin edo bitan entzunaz: izkutuko lokarri batek batu bahar ditu txalaparta jotzaillearen eta entzulearen gogo-bihotzak. Beraz, nirekin ados egongo zera txalaparta jotzea erti bat dela eta ertia danez, erti hori txastatu nahi bada erti begirada batekin ikusi beharko dela esatean, museoko kuadro batekin gertatzen dan bezela.
–Txalaparta edonork jo ahal dezake, erreza ahal da jotzea?
–Txalaparta jotzen ikastea oso erreza da esentziz; bikakua ta errenaren arteko lokera hartu eta ikastea orduerdiko lana duzu baiñan esentziari eksistentzia erantsi behar diozu eta hor dago txalaparta jotzaillearen habilidade ta aberastasuna.
–Jardunaldi edo aktuazio asko ahal dauzkazute garai huntan?
–Galdera aldrebesa egin didazu ta erantzungo dizut esanaz itxura danez txalaparta jotzeko egur bat eta makil bi baiño gehiagoko zerbait behar dela egun Hego-Euskal-Herrian, gure esku ez dagon zerbait. Nahikoa esanen nuen noski.
–Azkeneko galdera eginen dizut: gaur egun nola arkitzen da txalaparta? Bere etorkizunari buruz hitz bi?
–Nik uste egun txaltpartak gorakada handia egin duela eta indartu dela. Txalapartajole asko sortu dira Euskal-Herrian: Errenderi'n, Donosti'n, Ernani'n, Lasarte'n, Ondarru'n t.a. eta gaur sortu diren txalapartajotzailleeri eskez galbide ta heriotzatik aske dela; bainan tamalez ez gera bere aberastasun ugari ta emankorraren jabe izatera iritxi; horregatik gaurko txalapartak autonomoa izan beharko du eta bide berriak urratzen aleginduko da. Autonomoa jo-eran eta esanahiean. Esan dezakegu txalaparta bilakaeraren gurpillari itsatsirik dagoela, hare ta gehiago erti-edierazpenaren bitarteko bat izanik egungo musikaren aintzindari izan ditekela eta nere iritziz orain arkitzen dan saiozko-aro hunen ondoren kokatuko dela gaiñontzeko ereskin edo onstrumentu guzien artean beste bat gehiago izatera iritxiaz.
Azken galdera hau bukatu bezain laister, San Juan eskean dabiltzan gazte-kuadrilla iritxi da ate ondora eta ohitura zaharrari jarraiki bertsolari baten koplak entzuk ahal izan ditugu. Eta onenbestez amaitu dire Jexux Arza eta nire arteko berriketak. Agurtu dut eta San Juan suaren ondoan izaten dan giza-epeltasunaren billa joan naiz.
OLARRONDO
13

GaiezKulturaMusikaMusika tradTxalaparta
PertsonaiazARZA1
EgileezOLARRONDO1Kultura

Irakurrienak

Matomo erabiliz

Zapaterok dio Ostiral Santukoaren gisako akordio bat egon zela ETAren amaieran

Xabier Letona Biteri

"Nire burua duela 20 urte bezain indartsu ikusten dut"

Euskalerria irratia | Miren Mindegia

Lurra taupaka hasiko da

Estitxu Eizagirre

Kanpaldien lehen garaipenak iristen hasi dira Israelekiko boikot akordioekin

Jon Hidalgo Gereñu

"Zenbat dugun kontatzeko!" Euskal Herriko mapa sortu dute

Euskal Irratiak

“Maite dut Iparraldean antzerkia egitea, uste baitut hemen kodeak ulertzen direla”

Gorka Peñagarikano Goikoetxea

Azkenak

2024-05-12 | Urko Apaolaza Avila

Koopfabrika

Kooperatiba eraldatzaileen harrobia

Olatukoopek beste hainbat eragilerekin batera garatu duen proiektu nagusienetako bat KoopFabrika da, ekintzailetza soziala bultzatzeko helburuz 2017an sorturiko programa, eta gaur egun oraindik martxan dagoena.

Hasiera batean, lehenengo ideia izan zen ekonomia... [+]

2024-05-12 | Nerea Menor

Ghayath Almadhoun

"Alemania nagusitasun zuriaren piramidearen gailurrean dago, eta lehen holokaustoa ukatu zutenek orain Nakba ukatzen dute"

Ghayath Almadhoun-ekin hitz egin dugu Alemaniako zentsura sistemikoaz eta horren ondorioez. Siriako Damaskon 1979an jaiotako poeta palestinarra, Suediara joan zen bizitzera eta egun Berlinen bizi da. Bere poesiak, ia 30 hizkuntzatan itzulia, maitasuna, tokialdatzea eta nortasuna... [+]

2024-05-12 | Estitxu Eizagirre

Amillubiren festa maiatzaren 11n

Lurra taupaka hasiko da

Urola ibaiaren meandroan, Zestoako Iraeta auzoan daude Amilibia baserria eta bere lur emankorrak: 5 hektarea baso eta 4 hektarea laborantza lur. Laborantza ekologikoa sustatzen duen Biolur elkarteak baserria eta lurra kolektibizatu nahi ditu Amillubi proiektuaren bidez... [+]

2024-05-12 | Amets Aranguren Arrieta

Pastoral bat Iruñearendako

Herri-antzerki forma bat da pastorala. Sujet edo protagonista bat (hildakoa) hautatu eta bere bizia bertsotan ematen duena. Kantua ere presente dago emanaldian. Taula zuzendaria, taula gainean arituko diren arizaleak eta musikariak aritzen dira pastorala ematen den egunean... [+]

2024-05-12 | Urko Apaolaza Avila

'Ekonomia eraldatzailea(k)' liburua

Ekonomiaren adjektibo guztiak

10. urteurrena kari, Olatukoopek bi liburuxka atondu ditu eta labean ditu jadanik, ekonomia eraldatzailearen eta kooperatibagintzaren ingurukoak biak ala biak. Alde batetik, herri-kooperatiben inguruko eskuorri edo gida bat kaleratuko dute, herri kooperatiba bat zer den... [+]

Eguneraketa berriak daude