Goi geruzako depresio hotz batek –gaztelaniazko sigletan DANA bezala ezagutzen duguna– Andaluzia, Murtzia, Gaztela-Mantxa eta, batez ere, Herrialde Katalanetako Valentzia astindu zituen urriaren 29an, ehunka hildako eta desagertu eraginda. Ohituta gauzkate halako katastrofeak telebistan espektakulua bailiran ikusten, Hegoalde Globaleko herrialde txiroetan gertatzen direnean. Baina oraingoan pantailetako zooma gertuago sentitu dugu, nahiz eta antzekoak gertatu izan diren ez askoz urrutiago. Esaterako, Libian, pasa den urtean Daniel ekaitzak gutxienez 11.000 hildako utzi zituen, bi urtegitako presak hautsi ondoren. Zein akordatzen da?

Ekaitz batek astindu du Valentzia, eta astindu hango herritarrak bezala Espainiako Estatuko politika. Larrialdia kudeatzeko espainiar agintarien eta patronalaren jokabide patetikoak –ez esateagatik kriminalak– bereganatu du arreta mediatikoa, eta garrantzitsuak diren beste gai batzuk alboratu dira eztabaidatik, tartean klima aldaketa eta hori bera sortzen duten faktore antropikoak.

Zer dio Uraren Kultura Berria fundazioak?

Uraren zikloa ikertzen ibilbide luzea egina duen Zaragozako Uraren Kultura Berria fundazioak, Valentziako hondamendia areagotu duten arrazoietako batzuk zerrendatu ditu: uholde-arriskuko eremuen okupazioa; nekazaritza espazio gero eta intentsiboagoak; drainatze naturala eragozten duten garraio-azpiegiturak; uholdeen kontrako alferrikako obrak, dikeak eta ur bideratzeak...  

Faktore nagusien artean, lurraren “inpermeabilizazio geldiezina” ere badago: dela zabalkunde urbanistikoengatik, dela bestelako obrengatik, ura ez da lurrean infiltratzen eta tsunami baten gisan irristatzen da hormigoi biluzitik.  “Azpiegitura hauek uraren abiadura eta bere suntsipen ahalmena handitzen dute arroan behera”, dio fundazioak ¿Por qué están aumentando los daños por inundaciones? (Zergatik ari dira handitzen uholdeen kalteak?) txostenean. Fenomeno horren adibide dramatikoa litzateke Valentziako l´Horta de Sud deituriko hegoaldeko lur emankorrean gertaturikoa.

Paiporta, Catarroja, Aldaia, Alfafar… Hondamendiaren “zero” gunean ur erauntsiak 75.000 etxebizitza kaltetu dituela kalkulatu du Valentziako Unibertsitateak, baita poligono industrial ugari ere. Denera, urbanizaturiko 3.800 hektarea. “Giza galerak eta kalte ekonomikoak anplifikatzen dituen arrazoi nagusiena da ibai eta erreketako espazioetan eraiki dela”, dio ahobizarrik gabe modelizazio hidrologikoan aditua den José María Bodoquek The Conversation hedabidean.

Begiratu ingurura, eta ikusiko dituzu hirien tamainako auzo erraldoi berriak nonahi: erriberetan, mendi muinoetan... Ez aipatzearren logistikarekin edo energia berriztagarriekin zerikusia duten beste hamaika makro-azpiegitura polemiko.

Orban gorria mapan

Europako Ingurumen Agentziak dio 2006tik 2015era urtero, batez beste, 429 kilometro koadro lur geruza artifizializatu zela Europan. Ideia bat egitearren, Trebiñuko konderriak duen azaleraren ia bikoitza da hori. Frantziako eta Espainiako Estatuek artifizializatu zuten lur gehien urte horietan: 572 eta 416 kilometro koadro, hurrenez hurren. Europar erakundeek kontzeptu bat darabilte fenomeno hori deskribatzeko: lurzoruaren zigilatzea.

Copernicus satelitearen mapetan xehetasun osoz ikus daiteke noraino “zigilatu” dugun lurra. Hamar metrotik behin puntu gorri bat. Valentziako periferia osoa dago orban gorriz estalita, baita Euskal Herriko eremu zabalak ere: Donostiatik Goierrira, Ibaizabaldik Durangaldera, Gasteiz eta Iruñeko zonalde periurbanoak, eta batez ere Baiona eta Biarritz arteko bizitegi zabalak.

Hormigoizko egitura prefabrikatuak, basaltozko zolak, asfaltozko errepideak… material iragazgaitz ugari erabili eta euri-urak etengabe kanalizatzen dira. Baina horrekin lortzen dena da erauntsien indarra biderkatzea, jendeak sare sozialetan ikaratuta biral bihurtu dituen Valentziako bideo horietan ageri den bezala: kaleak tobogan hilgarri bihurtuta, urak autoak eta etxeak aurretik eramaten.

“Egoera oso larria Utielen...”

Urriaren 29a, arratsaldeko 15:20: “Egoera oso larria Utielen (…). Uholdeak sortuko dituzten euri-jasak (…). Ez atera etxetik guztiz beharrezkoa ez bada (…). Mapa honetako balioak zaharkituta daude, gainditu egin dira (…) Euriak Jucar ibaiaren bide erdian bota du; ur hori guztia jaitsi egingo da eta herri askori eragingo die!”. Horrela jo zuen alarma Victòria Roselló meteorologoak À Punt Valentziako telebista publikoko albistegietako tartean.

Paiportan, telebistan eguraldia entzutean herritar askok harrituta begiratuko zuen leihotik, ordu horretan ez baitzuen euririk ere ari. Gorago, baina, 500 litro bota zuen. Agintariek ez zien abisatu “infernua zetorrela herrira”, Vilaweben irakurri dugun bezala. Hori da ura kontrolatu nahi izatearen beste ondorioetako bat, segurtasun sentsazio faltsua emateaz gainera, albo-kalteak ondoko herriak jasaten dituela.  

Antonio Aretxabala geologo ezagunak Onda Vasca irratiko podcast batean gogorarazi du antzeko zerbait gertatu dela Iruñean: “Ikusten ari gara, Argan, uhaldiak saihesteko historikoki egindako obrek arazo larriagoak ekarri dituztela azkenean”. 2021eko abenduan Iruñeko Arrotxapea auzoa ez ezik, Burlata eta beste hainbat herri urpean utzi zituen uholdeaz ari da.

Valentziako Turia ibaiaren kasuan, oraindik aztertzeke dago 1957ko Gran Ruià eta geroko obrek nola funtzionatu duten. Baliteke Francoren erregimenak eraikitako ubide berriak hiriaren erdigunea “salbatu” izana, baina autobidez inguratuta dauden hegoaldeko herri eta auzo langileak sakrifikatu dira ordainetan.

Autoaren menpe dauden herriak

1980ko hamarkadan Valentziak aldaketa handia bizi izan zuen populazio eta mugikortasunari dagokionez: “Garraio pribatua sustatu zen, garraio publikoa murriztu, eta nekazal eremuen gainbehera hasi zen”. Josep Boira geografoaren hitzak dira, Valentziako Unibertsitatean irakaslea eta Mediterraneoko Korridore proiektuaren sustatzaile nagusietakoa, hortaz eskuinak “erradikala” deitua izatetik batere susmagarria ez dena.

Agenda Pública webgunean idatziriko artikuluan garbi hitz egin du Boirak: “Noiz arte baimenduko dugu galgarik gabeko garapen jasangaitz hau, hirigintza eta lurzoru artifiziala areagotzen duena?”. Bere esanetan azken urteetako garapen ereduak sustaturiko mugikortasunak “preso” dauka herritarra, lana eta zerbitzuak gune zehatzetan kontzentratzen dituelako.

Horrela uler liteke hainbeste auto kaleetan? Hainbeste jende autoetan? Lanetik etxera, etxetik autora... Agian hori ere bada beste irakasgai bat: egungo sistema ekonomikoak apenas uzten diola herritarrari denborarik eta espaziorik erreakzionatzeko.
“Arratsaldeko 20:00ak ziren, ura merkatalgunera sartzen ari zen eta oraindik ez ziguten etxera joateko esan ere egin”, hala kontatu dio La Directa hedabide katalanari Zarako langile batek. Inditexek, Mercadonak, Carrefourrek, Ikeak eta antzeko beste enpresek, beste behin negozioa lehenetsi dutela salatu dute sindikatuek.

Ibilguak naturara itzultzea

Zor ekologikoak sorturiko polikrisian sistema errotik aldatzea da irtenbide bakarra, 1.500 zientzialarik Bioscience aldizkarian argitaraturiko azken txostenean iragartzen duten kolapso sozialera iritsi nahi ez badugu. Baina horrez gain, beste neurri zehatz batzuk hartu daitezke, Valentziakoa bezalako uholdeen kalteak murrizteko.

Uraren Kultura Berriaren fundazioak eman dizkigu oraingoan ere pista batzuk. Esaterako, ibaiei euren ibilgua itzularazi eta erriberak leheneratzea. Madrilgo Manzanares ibaian eta Kalifornian Los Angeles ibaian, esaterako, egin dira halako esperimentuak. Nafarroako Gobernuak badu plan bat Argaren ibilgua basoberritzeko eta berriki lurrak desjabetzeko prozesua hasi du Mediterraneoko DANArekin gertaturikoa ikusita.

Nekazaritza guneetan ura erretenitzeko neurriak ere proposatzen ditu Uraren Kultura Berriak: iraganean hain ohikoak genituen baratza eta soroen arteko hesi begetalak jartzea, drainatze naturalen sarea berreskuratzea... Eta hirietan ere esku-hartze ugari egin daitezkeela dio: belardiak handitu, bide-zoru iragazkorrak jarri, edo hezegune artifizialak eta euri-lorategiak sortu, besteak beste. Finean, lurrari arnasa eman.