Bukatzen ari zaigun urtean bi joera sakon gogortu zaizkigu Europan: energia kontuetan dugun burujabetza eza eta klima aldaketaren eraginen gogortzea, batez ere bero uhin eta lehorteei dagokienez. Bi joera horiek norabide bera argi erakusten digute: erregai fosilak erabiltzeari utzi behar diogu, bihar baino herenegun izan balitz hobe. Era berean eta logikoki, energia berriztagarrietan inbertitzeko deiak gero eta ugari eta ozenagoak dira. Petrolioa gure atzean utzi behar dugula berriztaezina delako (klima kaltetzeaz gain) begibistakoa bada ere, gutiago ezagutzen dira energia berriztagarrietara trantsizioa masiboki egitearen erronka materialak. Zehatzago, haize eiherak, eguzki panelak eta bateriak ekoizteko mineralak dira mugatuko gaituztenak.

Zein metal eta zertarako?

Goi-teknologiei buruzko ikuspegi kritikoa garatu du Phillipe Bihouix ingeniaria eta mineral baliabideetan adituak, "desmaterializazio" eta "deskarbonizazio" hitzen atzean dagoen materialtasuna eta berriztagaiztasuna ahaztuegiak direla azalduz. Ohartarazten digu duela 40 urtetik gaur arte, 30 metal gehiago erabiltzen direla ohizko ekoizpen industrialetan: kobaltoa, tantaloa, germanioa, titanioa, galioa, indioa... Batez ere gai elektronikoak ekoizteko erabiltzen dira, baita plastiko eta tinta berezietan ere. Birziklatzeko oso zailak dira, gehienetan aleaziotan eta kopuru ttikitan daudelako, edota kimikoki barreiaturik (beraz erauzteko energia asko behar dute). Birziklatze arazoez aparte, metalak, erregai fosilak bezala, kopuru mugatuan aurkitzen dira: erauzketa maximoa pasa ondoren, gero eta energia gehiago behar da gero eta kopuru ttikiagoak – eta kalitate txarragokoak – meategietatik ateratzeko.

Simon Michaux geometalurgia irakaslea da Finlandiako Geologia Ikerketa Zentroan. Joan den abuztuan emandako energia berriztagarrientzako metalei buruzko mintzaldian azaldu zuen azken 60 urteetan hiru fase ikusten dituela mineralen eta erregai fosilen prezioan, eta haustura esanguratsuena 2005ean kokatzen duela: ordutik goiti, petrolio konbentzionalaren ekoizpena –ordurarte beti emendatzen zena– maila berean gelditzen hasi zen, baina eskaerak gora jarraituz prezioak igo ziren, eta horiekin batera mineral guzien ustiatzeko kostuak, eta hortik haien prezioak ere. Hori 2008ko finantza krisiak ez zuen “zuzendu”, arazoa egiturazkoa dela erakutsiz, eta ez espekulazioarena. Trantsizio energetiko osoa egin nahiz gero (hots, gaurko erregai fosilak energia berriztagarriez ordezkatu), ondoko metalak eskasa larrian lirateke: kobrea (frogatutako erreserbak behar dugun kopuruaren %20 baizik ez dira), nikela eta litioa (beharraren %10 baizik ez), kobaltoa, grafitoa eta banadioa (%3.5 inguru bakarrik).

Konklusio horretara ere heldu da Antonio Turiel fisikari eta CSICeko ikerlaria, eta “zero isurtze” edo “karbono neutraltasun” ekimenaren egingarritasun fisikoa zalantzan jartzen du. The oil crash webgunean iaz idatzitako Algunas preguntas incomodas (“Galdera deseroso zenbait”) artikuluan ohartarazten zuen ekimen horren helburuak betetzeko 2040rako aurreikusten dela litio ekoizpenak bider 42 egitea, grafitoarenak bider 25, kobaltoarenak 21, nikelarenak bider 19 eta lur arraroenak bider 7. Zehatzago, ekoizpena maila horietara igo behar dela dio Nazioarteko Energia Erakundeak –ez baitezpada igoko denik, ordea–.
Era berean birziklapena maila handian martxan jarri (Bihouixek zehaztu bezala, hori ez da kontu erraza), edota “erreserba estrategikoak” osatu behar direla dio, gertatuko liratekeen hornitze etendurei aurre egiteko. Turielen iritziz, horrek atea zabaltzen dio baliabideen akaparatzeari. Hilabete hasieran emandako “Energiaren eta materialen krisia” mintzaldian azaltzen zuen uranioaren ekoizpen gailurra 2016an jo zela, eta ordutik ekoizpena %24 jeitsi dela. Erregai fosilekin batera, 2018 eta 2020 urteen artean gure energiaren %89 ematen duten iturrien erauzketa gailurra gainditu dugu. Oraindik goiti, gero eta gutiago izanen dugu eskura 2020ko udaberrian aipatzen zen “biharko mundua” eraikitzeko.

Birziklatu bai, sinplifikatu, aurreztu eta beharrak berrikusi ere bai

Nolazpait erran genezake trantsizio energetikoari esker petrolioa eskuratzeko gatazka gutiago izanen direla, eta horien ordez litio, grafito, kobalto edota kobre meategiak jabetzeko gatazkak ikusi ditzakegula, baldin eta energia berriztagarria ekoiztearekin batera ez bada baliabideak aurrezteko neurririk hartzen maila globalean.

Michauxren arabera, erregai fosilek elikatutako ekoizpen sistema hamarkada gutitan eta guztiontzako energia berriztagarrien bidez ordezkatzea ezinezkoa dugu, ez baitago denborarik ezta baliabide fisiko aski ere. Erregai fosilak erabiltzeari uzteko, ekosistema industrial osoa birdiseinatu, horri tresna berriak eman eta berreraiki beharko da. Gerta litekeena da baliabide guzien eskaera globala azkarki jaistea. Bere hitzetan, “honek gizarte hitzarmen –social contract– eta gobernatze sistema oso ezberdinak eskatzen ditu, gaurkoari alderatuz”, gizarte mailako galderak irekita utziz.

Turielek modu esplizituagoan erraten du desazkundea ezinbertzekoa dela, eta gizarte mailan hautatzea dagokigula: edo prestatu gabe jarraitu eta desazkundeak modu kaotikoan eraman gaitzala itxaron; edo aitzindu eta beharrak eta ekoizpen sistemak sakonki birpentsatu modu demokratikoan.

Goi-teknologien narratibaren aurka, Bihouixek behe-teknologien –low-tech– aldeko apustua egin behar dugula dio. Iraganeko teknikak berreskuratzetik haratago, behe-teknologien helburua ahalik eta “teknologizazio” gutien duten berrikuntzak garatzea da, ekoizteko eta erabiltzeko energia minimizatuz, baliabide urriak ahalik eta gutien erabiliz, eta inguruneari edo belaunaldi berriei kalte izkuturik egin gabe. Nola? Gai iraunkorrak eta konpongarriak ekoitziz, benetako ekonomia zirkularra garatuz, berrerabilpena eta birziklatzea erraztuz, eta lan duinean oinarrituz. Teknologiatik haratago, behe-teknologien ekimena sistemikoa da. Aitzindu gabeko desazkundea baino etorkizun erakargarriagoa, dudarik gabe.