Gero eta gutxiago dira lehen belaunaldiko euskaldunak bizirik AEBetan.

Hilabete darama hetsirik Renotik ekarri dudan gutunazalak. Badakit zer dudan zain bertan. Hildakoen oroitzapen mingarria. Hildako gehiegi denbora gutxian. Biziak hila du zor, jakinekoa da erranairua. Hori bezain topikoa ez, Orixek idatzia, William A. Douglassen Death in Murelaga liburu azal guztiz beltzaren gaztelaniazko bertsioari Eduardo Estrade itzultzaileak ezarri ziona: Jaio nintzen hiltzeko / denbora oroz noa hiltzen / hildakoan erabat / hasiko naiz bizitzen. Bertsoaren ederragatik ere, kontsolagarri eskasa.

Heriotza usaina dakart Renotik, heriotza herriko Zazpiak Bat euskal klubaren buletinean. “Damu gara hainbat euskaldunen heriotzaren berri eman beharra. Gure doluminak hildakoen senide eta lagunei”. Hila da Alvida “Al” Josephine Hafford, Mary Barnetche eta Urbano Pedroarena Pete Arena euskaldunen alaba. Hila da Lola B. Olaciregui. Hila, Lolaren neba Ray Barainca. Hila, Peter Dominique Mick Laxalt. Hila Raymond Gabica. Hila Joseph Joe Mendive. Hila, Bruce Laxalt… Horiek denak aurtengo udaberrian joanak, berrikitan hilak, baina aski izan duzu telefonoa hartu, adiskide zaharrei deiadarra jo eta berehala jakiteko. Inazio Olarreagak esan dizu: “Bai. Asko hil dira denbora gutxian. Eta Frantzisko Aranda, hil zen gizajoa. Gure laguna. Eta Ramon Jaioren anaia ere hil dela entzun dut. Luis Jaio. Euskaldunak, hildako asko izan dira Renon oso denbora gutxian”. Gero zer etorriko den, kezka. “Oraingo euskaldunak hiltzen direnean, akabo! Gazteek ez dute interesik”. Xanti Basterretxeak ez du besterik esango. “Txato Gerrikabeitia? Hil zen. Hortaz, jakin duzu Ramonen anaia ere lurperatu duguna… Hemen euskaldunak bagoaz”.

Eta hartu autoa eta ihes egin diozu Renori. Ihes heriotzari, Bagdadeko merkataria gogoan harturik. Hegoalderantz jo duzu, Minden-Gardnervillera. Nevadan oraindik, baina Kaliforniako mugari buruz. Han, Juan Leonisen heriotzaren berri eman dizute biziek.

Eta hartu autoa eta ipar-ekialdera abiatu zara orduan, Reno saihetsetik iragan eta Winnemuccarantz. Bertan, hila da Migel Olano. Jerry Etcheverryk esan dizu, bigarren belaunaldiko euskaradunak. Badu jakituria, badu ezagutza. Winnemucca eta herriko euskaldunak bertatik bertara ezagutzen ditu. "Dozena erdi dira lehenbiziko generazioko euskaldunak Winnemuccan. Sei. Joanak dira gainerako guziak". Eta izendatu ere dizkizu banan-banan jaso ez duzun elkarrizketa informalean. “Pete Salla, Nekane, Estanis, Isidro… Sei”.

Eta hartu autoa eta heriotzari ihesi oraindik, Winnemuccatik iparralderago. Iragan duzu Orovadako Basque Blvd bide-seinalea McDermitt herrira bidean. Iragan dituzu Lasa eta Albisu kale izenak McDermitt sarreran. Hain zuzen, Albisutar baten etxea duzu jomuga. Orain dela lau urte ageri zuen amerikar banderarik ez du erakusten. Ilintia da abertzaletasunaren sua, nonbait... Jo duzu kax-kax. Inor ez bertan. Jo duzu ezagutzen duzun beste euskaldun baten etxea. Atariko belarretan, ohol zurian beltz: 130 Basque Home. Ate gainean, Alcorta's zenuen duela bost urte; joana da hori ere. Jo duzu, dena den. Inor ez, isiltasuna besterik. Jo duzu Etchart. Inor ez. Jo duzu… Jo duzu hilerrira, badakizu han euskaldunak beti dituzuna zain, bakardadean, haizearen hegaletan espiritu… Hala ere, ez ohiko mugimendua McDermitteko hilerrian. Langileak, hura apain dotoretzen. Memorial Day dute laster, hildakoen eguna. Bizirik ez duzu euskaldunik ikusi. Hildakoekin ari zara, hilobien argazkiak bata bestearen ondoren egiten. Lasa, Albisu, Jaca, Arruti, Echave, Bengochea, Ruiz, Yraguen, Babiola, Achaval, Ansotegui, Alcorta, Arrien…

–Senideren baten bila? –diost langile koadrila zuzentzen duen adinekoak.

–Euskaldunen bila!

–O, ikusten dut! Mordoxka duzu hilerri alderdi honetan… Bernardo Alcorta, diozu? Iaz hil zen. Arbolape hartan duzu ehortzirik, hilarria jarri gabe oraindik. Andrea ez, andrea bizirik da. Gorraizeak jota dago eta horregatik ez zizun irekiko. Adin handikoa bai, baina bizirik… John Albisu? Winnemuccara joan direla uste dut, sendagilearenena. Bizi da hura ere. Anaia hil zitzaion, Jim. Gaitzak hartu zuen, minbizi suerte batek, eta airean joan zen. Ez duzu haren hilobirik ez aztarnarik hemen, hilerrian. Erre zuten eta mendi magalean haizatu zituzten haren errautsak. Haiek denak ezagutu nituen, haiekin joan nintzen eskolara, hemen, McDermitten. Jende ona. Oraindik badituzu batzuk hemen, baina ez garai batean bezainbeste. Ez gara betiko. Hil ziren…

–Nola duzu izena?

–George Wilkinson, beste alderdi horretan dituzu nire senideak lurpean –eta euskaldun gehiagoren aztarna eman dizu, hilak batzuk, biziak beste batzuk.

Ezbairik gabe, askoz ere zerrenda handiagoa osatzen dizute hildako euskaldunek, bizi direnek baino AEBetako Mendebalde honetan. Kalifornian, Nevadan, Idahon, Wyomingeko herrietan, badoaz lehen belaunaldiko euskaldunak. 1975ekoa bide da Renon denik eta lehenbiziko generazioko azken euskalduna. Juan Braña aizkolaria da. Eraikuntzan bertan ere, Nevadan hainbat eta hainbat euskaldunek jardun duten lanbidean bertan ere, bakarra da. Erretiraturik bizi dira gainerako guztiak.

Kito da aspaldi immigrazioa. Ez dago euskaldun berririk, Jaialdi eta gisako festaren hotsetara bazter hartara jotzen duen bisitari turista besterik.

Mundu baten akabua. Bestelako baten hasiera, itzulerarik gabeko bidean.

- Ikusi Miel A. Elustondok AEBetako Mendebaldera egindako bidaiaren diaporama.