Arma bat gehiago, horixe bihurtzen da musika gerretan. Etsaiaren balak buru gainetik dantzan igarotzen direnean, soldaduak dantzan jartzeko ez, motibatzeko arma boteretsua da. Hala izan da, eta gisa berean jarraitzen du gaur egun ere. Irakeko gerr(et)an Johnny ikusi dugu telebistaz heavy metala entzun bitartean ‘pepinoak’ jaurtitzen; eta ikusi, baita ere, 1936ko Guda Zibileko argazkietan, lubakiaren eta adiskideen fusilen babesean, trikitilariak euskal gudariak animatzen.

Trikitilari-gudarien argazkiok, izan ziren Joseba Tapia Agur Intxorta maite, 1936-37 gudako kantuak (Gaztelupeko Hotsak, 2001) diskoa egitera bultzatu zutenak. Garai hartako guda kantak biltzen eta ikertzen aritu ostean argitaratutako lana izan zen, ordura arte plazaratu eta egungo gizarteari transmititu gabeak. “Gezurra badirudi ere, azken gerratik ez da Eusko Gudariak kanta besterik iritsi”, zioen diskoa aurkezten jardun zuen garaian. Mugarria jarri zuen Tapiak, ostera Euskal Herriko panorama musikalean hainbat taldek hartu baitute gai bera diskoak eta abestiak sortzeko. Lehenagotik gerrari buruzko lanik egon bazegoen arren, azken urte hauetan nabarmena izan da gorakada. 1936ko gudak, eta guda osteko errepresio frankistak zeresana –eta zer kantatua– ematen baitu oraindik ere.

2000ko hamarkadan zehar Guda Zibileko “galtzaileen” inguruan lan ugari plazaratu dira. Horien artean aipa genitzake esaterako, Bide Ertzean-en Non dira (Gaztelupeko Hotsak, 2006), Barricadaren La tierra está sorda (Dro, 2009) edota Ahaztuak 1936-1977 elkarteak argitaratutako hiru bildumak: Oroitzapenerako kantak – Canciones para la memoria I, II, III (2007, 2008, 2009).

Abiapuntu ezberdinak

Loraldi moduko bat gertatzen ari dela esan daiteke, hortaz. Pixkanaka, eta gelditu gabe zabaltzen ari den lore-begia. “Ezjakintasun handia zegoen gaiaren inguruan, bereziki gure belaunaldikoen artean” azaldu du Imanol Ubeda Bide Ertzean taldeko kideak. Eta ezjakintasunari jakinmina gehitzen bazaio, sormena dator; eta kanta berriak.

Hala gertatu da behinik behin Bide Ertzeanen eta Barricadaren kasuan. Etxean garai hartako desagertuak dauzkate tolosarrek, eta haien nondik norakoak jakin nahiak bultzatu zituen Guda Zibilaren gaia aztertzen hastera. “Liburuetan piztu zitzaigun jakinmina, eta konturatu orduko barruan pilatzen zitzaizkigun galderentzat erantzun bila genbiltzan” dio Ubedak.

Barricada talde iruindarrak berriz, La tierra está sorda diskoaren liburuxkan onartzen du lan hori egiterakoan “gaiaz geneukan ezjakintasuna onartzetik” hasi zirela. Orain askoz gehiago dakite; diskoaren liburuxka esku artean hartzea besterik ez dago. Dokumentazio zabala bildu ostean, gerrari buruzko kezka sortzeko atximurra izan nahi du disko-liburuak Drogas-en hitzetan.

Bestelakoa da Fermin Balentzia abeslariaren kasua. Nafar hau 1970. hamarkada hasieratik ari da gai hauei buruz kantuan, protesta-kantaren garaitik gaur arte. “Frankismoak utzi dizkigun ondorengotza batzuk oraindik hor daude, erregearengandik hasita. Eta nik hori guztia ikusi, eta ezetz diot. Horregatik historia hasieratik k(o)antatu nahi dut”. Balentziak bere abestietan frankismoko biktimak aldarrikatzeaz gain, “euren ideiak errebindikatzen ditut, borrokatu zuten guztiarengatik abesten dut”. 30 urte daramatza Francoren biktimak gogora ekartzen, baina ez du diskorik grabatu. Herriz herri jardun du bere mezua zabaltzen.

Helmuga berbera

Musikari bakoitzak bere bidea egin du; denak iritsi dira, ordea, helmuga berera. Baina zergatik eman da orain loraldi hau? Gaiak interesa dauka, Fermin Balentziak eta Drogas-ek onartzen duten bezala, baina zergatik berebiziko interes hori garai hauetan eta ez lehenago?

2004. urtean Espainiako Gobernua Memoria Historikoaren Lege Egitasmoarekin hasi zen bueltaka, zeresan eta kritika ugari jaso duena. “Gure ustez, alderdi sozialista lege horrekin hasi zen popularrengandik banantzeko eta eurak desgastatzeko asmoarekin. Ez zuten marketin politikotik harago begiratu” dio Ahaztuak elkarteko bozeramaile Martxelo Alvarezek. Balentziaren hitzetan “sendatu gabe, zauria garbitu nahi izan zuten”. Era batera edo bestera, Guda Zibilaren eta “galtzaileen” inguruan mintzatzen hasi ziren hedabideak, eta gaia eztabaida publikoaren plazara irten da. “Urte haietan gertatu zenaren inguruko interesa bultzatzen duen ekimen oro ongietorria izango da beti” dio Drogas-ek. “Memoria Historikoaren Legea hankamotz geratzen baita, baina elkarte memorialisten ekitaldi eta erribindikazioak ugaritzea ekarri du, gutxienez”.

Balentziaren irudiko “orain arte gaiaz hitz egin ez bada, izan da ‘galtzaileak’ ixilik egon direlako”. Alvarezek dioenez “musikan gainontzeko esparruetan bezala, orain hasi da, batez ere, gai horri buruz mintzatzen”. Baina 1936ko gerraz badauzkagu Euskal Herrian argitaratu ziren liburu ugari. Adibidez, Navarra 1936, de la esperanza al terror (Altaffaylla, 1986) edota Espainiako Gerra Zibila Euskal Herrian (J. Chueca, L. Fernandez, Egunkaria, 1997).

Beraz, Memoria Historikoaren Lege hark gizartean zeresana sortu bazuen ere, horrek ez du esan nahi ezinbestekoa izan denik loraldi berri hau gertatzeko. Joseba Tapiaren diskoa hiru urte lehenago argitaratu zen, eta hona ekarri ditugun gainontzeko adibideek ere ez dute egitasmo hura oinarrian, inondik inora ere.

Arrazoiak arrazoi, egia dena da Guda Zibilaren inguruan kantutegi berria sortu dela. “Olatu honek korapilo asko askatu ditu” Ubedaren hitzetan. Gure herrian bizi izan dugun azken gerrako biktimak ez dira oraindik ahaztu, eta ez dira ahaztuko abeslari batzuen ekimenari esker. Fermin Balentziak dioen bezala, “nik Alto de Loiti kanta abesten jarraituko dut jendeak jakin dezan hura zer izan zen, eta zer izatera iritsi zitekeen”. Kantaren hitzak dioen bezala, “zuen historia jarraituko dugu”...