Gizartea
Ingurumena
Politika
Ekonomia
Kultura
Euskara
Feminismoa
Hezkuntza
Nazioartea
Iritzia
osteguna 2024ko maiatzaren 02an
Krisia eta erronka berriak
- Euskal etxeen egungo egoera ez da oso pozgarria, bai zaharkitua. Gazteak erakartzeko arazo ugari dago eta azaleko folklorean erortzeko arrisku itzela. Krisia begi-bistakoa da, euskal nortasunaren mugak gero eta lausoagoak baitira globalizazioaren inperioan. Jakina, moduak eta moduak daude euskaldun sentitzeko, eta atzerrian identitateak memorian barrena bidaiatzen du libre. Baina Euskal Herriko erakundeek elikatzen duten diasporak aldaketak behar ditu, freskotasuna eta egitura arinak. Euskal etxeek antzinako inertziak baztertu eta belaunaldi berrien beharrak asetu behar dituzte, iraungo badute.
Laurak Bat kazeta, euskal diasporaren zutabeetako bat
Nabucodonosor agintari babiloniarrak K.a 586 urtean Juda erreinua konskitatu zuenean, Jerusalengo tenplua txikitu eta judutarrak indarrez kanporatu zituen herrialde hartatik. Bibliak dio jainkoaren zigorra izan zela; judutarrak Mesias noiz munduratuko zain geratu ziren “lurralde prometatura” berriz itzultzeko –XIX. mendean sionismoa azaldu zen arte–. Judako seme-alabak munduan zehar barreiatu ziren eta historiako lehenengo diaspora izan omen zen hura, hitzaren esanahi grekoari kasu eginez, lehenengo “dispertsioa”.
Horregatik, diasporaz hitz egitean, askotan judutarren diasporaz hitz egiten da, jatorriko esanahia eraldatu egiten zaio eta gertakizun konkretu batekin lotzen da, hasierako zentzua galduz. Ez da harritzekoa Euskal Herritik kanpora joandako euskaldunen artean “diaspora” hitzak erreparo handia sortu izana eta oraindik ere “kolektibitatea” edo “komunitatea” bezalako kontzeptuak onarpen handiago izatea, aurrekoak konnotazio ezkorrak –zigorra, derrigorrezko erbesteratzea...– dakartzalako berarekin. Beste batzuek aldiz “mito” hutsa deritzote euskal diaspora berari, nazionalismoaren asmakizun bat.
Baina Gloria Totoricaguena adituak ondo argudiatu bezala, ez da beldurrik izan behar munduko euskal kolektibitateei diaspora deitzearekin. Robin Cohen iraskasleak ezarritako printzipioen arabera, euskaldunena diaspora bat da: dispertsio traumatikoa, memoria kolektiboa, mitoa, elkartasuna, itzulera... Horiek guztiak identifikatu ditu Totoricaguenak emigratu zuten euskaldunengan. Jon Andoni Irazustaren Bizia garratza da nobela errealistan (Ekin, 1950. Armiarma.com-ek Klasikoen Gordailuan eskegia) bi anaiek gerraren ondorioz sorterria derrigorrean utzi behar dute, Cuba itsasontzian berriketan hasten dira ilunabarra iristean eta honela esaten dio batak besteari:
—Utzi ditugun toki, mirabe ta gauzak aztutzerako aldi bat joango da. Badakigu goizeroko ta gaberoko pentsamentuk nolakotsuk izango diran. Lanak eta jendearekin itz egin bearrak atzenduko al dizkigu zerbait.
Irazustaren pertsonaiek benetako sentimendua adierazten dute. Pedro Mari Otañok ere bere txikitako Errekaldeko atariko intxaurpea zuen gogoan Pampako bakardadean idatzi zituen bertso ezagun haietan. Herrimina baita diasporaren barruko arra. Herriminari eta etorkizun ezezagunari aurre egiteko euskal nortasun etnikoari eutsi izan diote atzerrira joandako euskaldunek. Jakina, Aranismo sutsuaren garaian nortasun horren “primordialismoa” aldarrikatu bazen ere –eta primordialismo hitza dagoen lekuan jarri “mugiezintasuna”, nahi bada–, garbi dago nortasun-etniko hori aldatu daitekeela atzerriratutakoek asimilazio prozesua jasaten duten heinean. Intxaur arbola gogoan duen arren, Otaño bertsolariari Argentinako txabola ondoko onbuaren aldamenetik joatean “bihotza erdibitzen” zaion bezala.
Bada, hala ere, gaur egun gertatzen den beste egoera bat. Ezin dugu ahaztu oraingo diasporaren bizimoldea ezberdina dela. Apenas dago emigraziorik, lehenengo belaunaldiko emigranteak badoaz eta bigarren edo hirugarren belaunaldikoak ari dira kolektibitatearen sarea osatzen. Nortasuna eta etnizitatea erabili egiten da modu sinbolikoan, horrela, instrumentu bilakatzen da. “Instrumentalismoa” deitu diote horri adituek, Benan Oregi Eusko Jaurlaritzako diaspora gaietako teknikoak, euskal kulturaren transmisioaz egiten ari den ikerlanean honela deskribatu du:
“Diasporan gerta daitezkeen asimilazio erabatekoaren eta nortasun etnikoa mantentzearen artean, badira egoera batzuk instrumentalizazioa ere gertatzen dela ondorioztatzera garamatzatenak. Esan nahi dugu norbanakoen eta taldeen ahaleginak ikusten ditugula euskal diasporan ere sinbolo etnikoen inguruan mobilizatuz. Baliabide material, politiko eta sozialetara (eta ekonomikoetara) iristea da azken helburua”.
Interes jakin batzuen –izan ekonomikoak, politikoak...– mesederako aldarrikatutako nortasuna, dena den, ez omen da ezaugarri nagusia euskaldunen kasuan. Baina Oregik datu interesgarria eman du: azken mende erdian emigraziorik jaso ez den herrialdeetan, 5-7 euskal etxe ireki dira bataz beste urteko (ikusi 2. infograma). Zein da horren arrazoia? Zalantzarik gabe, horixe da gaur egungo euskal diasporaren kontraesan handietako bat. Baliteke paradoxa horrek instrumentalizazioa eta interesa ezkutatzea bere baitan, baina Euskal Etxeen egitura teoria hori baino konplexuagoa da, bere erroak ehundaka urtetako kolonizazio eta emigrazioan kiribildurik baitaude.
Duela gutxi William Douglass antropologoak aldizkari batean esan zuen Amerikanuak (Reno, 1975) idatzi zuenetik liburu horrek markatu duela bere irudi akademikoa. Ez da gutxiagorako, Jon Bilbaorekin idatzitako ikerlana azken hogei urtetako joera historiografikoaren aitzindaria izan baitzen. Oscar Alvarez Historian doktorea da EHUn eta euskal emigrazioren bilakaeran aditua; bere ustez Douglass eta Bilbaoren obrak emigrazioa diziplina ekonomiko huts baino historia sozialaren parte ere bazela erakutsi zuen, eta ordutik euskal-amerikarren historia, diasporarena, ikuspegi arras ezberdinez landu izan da. Dena den, egia da Amerikanuak-etik hona aurrerapen itzela egon dela emigrazioa ulertzeko ikerketetan eta bertako zenbait ideia guztiz gainditurik daudela, esaterako, euskal emigrazioaren kausak arrazoitzean.
Zergatik emigratu zuten euskaldunek? Teoria eta tesi asko planteatu izan da emigrazioa sortu zuten arrazoiak esplikatzeko: Uzta txarrak, gerrak, zerbitzu militarrari ihes egin nahia, euskaldunen berezko abentura zaletasuna, osabaren deia... Alvarezek “euskal emigrazioetaz” pluralean hitz egiten du, fenomeno zabal bezain anitza dela adierazteko. Hasiera hasieratik Kontinente “berriak” lilura eta eztabaida sortu zuen. Tomás Mororen mundu utopikoa ikusten zuten batzuek lurralde horretan, beste batzuen ustez, ordea, hara joaten ziren europarrak kodiziak jota gaiztotzen ziren, horra zer esan zuen Pedro Martir de Angleria kronistak 1530ean: ...arrastrados de la ciega codicia del oro, los que de aquí se van mansos como corderos, llegados allá se convierten en rapaces lobos (urrearen zaletasun itsuak eramanda, hemendik arkumeak bezain otzan joaten direnak, otso harrapakari bihurtzen dira han).
XIX. mendean baporezko ontziak agertu ziren, Ameriketarako bidaiak merketu, eta nekazarien emigrazio masiboak hasi. Euskal Herriko sektore zabala joera horren kontra jarri zen, batez ere Eliza. Adierazgarria da 1853ko Urruñako Euskal Jaietan gertatutakoa. Abbadiek sustaturiko bertso sariketan gai bakarra zegoen: Ameriketarako emigrazioa. Etxahun bertsolariak salatu zuenez sariketaren kontrola apaizek bereganatu zuten, emigrazioaren kontrako bertsoak gailen zitezen: “Aphezen kontseiluak bethi kontrario” esan zuen barkoxtarrak arranguraz. Eta zer interes zuen Elizak emigrazioaren kontra jarduteko? Antza, Ameriketara joaten zirenak fedea galtzen omen zuten. R. M. Azkuek garbiro agertu zuen ideia hori Ardi galdua izeneko liburuan (1918); eleberrian, Kaliforniara joan den emigrante batek gutunak trukatzen ditu bere herriko bikarioarekin:
– California! Hau da erria! Ez neguan otzegi, ez beroegi udan!– idazten dio Medel izeneko nekazariak Sakramentoko Leaburu Hotel-etik.
– Izan zaitez urrutietan emen izan bezalako kristau ona – erantzuten dio arduratsu bikarioak.
Sakonean, bistakoa da exodo horrek Elizaren botere demografikoa murrizten zuela. Dena den, kontrapropaganda-liburuen –aita Pierre Lhande eta José Cola y Goityrenak bereziki– eta prentsako iritzi kritikoaren gainetik milaka izan ziren atzerrira joandako euskaldunak. Ezin da datu zehatzik isuri hemen, ofizialki joandakoei “paperik gabe” eta modu ilegalean emigratzen zutenak gehitu behar baitzaizkie. Dena den, 200.000 lagun izan zitezkeela diote iturri klasikoek. Egin kontu, Buenos Airesko eliza bakarreko artxiboan 1828-1860 urte artean 700 euskaldunen izen abizenak bildu ditu Nora Siegrist de Gentile historialariak, izeberg baten punta besterik ez.
Amerikako euskaldunek talde kontzientzia izan zuten lehenengo unetik. Hizkuntza propioa? Estatus berezia? Zaila da jakitea zergatik sortu zen izaera kolektibo hori, baina datu objektiboek diote euskaldunak bat eginik ibili zirela enpresa ekonomiko eta ekintza sozialetan. Horrela, elkarteetan biltzeko joera goiztiarra Peru, Txilen eta Mexikon Aro Modernoan sortu ziren kofradietan ikus daiteke. Dena den, euskal etxeak, gaur egungo esanahiari kasu egiten badiogu, ez ziren XIX. mendera arte sortu. Euskaldunek gobernatzen zituzten ostatuak izan ziren horien hazia. 1876an Laurak Bat izeneko elkartea sortu zen Montevideon, eta ondoren Habanan eta Buenos Airesen. Elkartzeko lekuak ziren, herrikideekin harremanetan jarri eta gustuko ohiturak praktikatzeko.
Hala ere, ez da ahaztu behar eragile politikoak ere bazirela elkarte haiek. Laurak Bat-en sorkuntzan, esaterako, nabarmen eragin zuen urte horretantxe euskal foruak behin betikoz abolitu izanak. Bestalde, XX. mende hasieran abertzaletasuna lurreratu zen Amerikan, eta laster zabaldu diasporan, ez ordea zaratarik sortu gabe. José María Tápiz ikerlariak ideologia sabindarrak euskal diasporan izan zuen eragina aztertu du; bere ustez Hegoaldetik joandako emigranteek errazago onartu zuten doktrina berria eta pertsonaia politiko batzuen militantzia funtsezkoa izan zen horretan –Sebastian Amorrortu editorea, horien artean–. 1910eko hamarkadan norgehiagoka latza lehertu zen euskal etxeen barnean, Aranaren abertzaletasun berria versus karlismo edo fuerismo zaharra, nork zein erakunde kontrolatuko. Horrela, 1912an Euskal Erria izeneko zentro abertzalea sortu zen Montevideon eta Zazpirak Bat izenekoa Rosarion (Argentina), biak eszisio baten ondorio izan ziren. Buenos Airesko Laurak Bat izan zen norgehiagokaren eszenatoki nagusia, eta Felix Ortiz San Pelayo musikari ezaguna protagonista printzipala. Azpeitiar atzerriratua, karlista eta euskaltzale amorratua zen, agian horregatik kapitalizatu zituen abertzaleen kontrako kritikak, harik eta euskal etxe dekanoaren zuzendaritza eskuratu zuen arte.
Hurrengo urteetan nazionalismoa erabat gailendu zen euskal etxe gehienetan eta 1936ko Gerrako erbesteratuen iritsierarekin hegemonikoa bihurtu zen –150.000 pertsona erbesteratu zirela kalkulatzen da, horietako asko Venezuelara, ordura arte euskaldunen kolonia txiki bat besterik ez zuen herrialdea–. Atzerriratuek dinamika berria ernaldu zuten atzerriko erakundeen baitan, euskal etxe gehiago sortzeaz gain, gerraren traumak eragindako euskal kulturaren ekarpena egin baitzuten, artea eta literaturaren bidez batez ere, Jokin Zaitegiren Euzko Gogoa aldizkaria tarteko. Duela gutxi erbesteari buruzko kongresua egin zuen Hamaika Bide elkarteak (www.hamaikabide.org/congresos.php) eta bertan “barne erbestea”, deserria edo “transerria”bezalako kontzeptuen inguruan eztabaidatu zuten. Transerria (transtierro, gaztelaniaz) Jose Gaos-ek asmatutako neologismoa da, Mexikora joandako espainiar exiliatuei aplikatua; baina euskaldunen kasura ere estrapolatu daiteke. Orduan, 36ko erbesteratuek deserritik transerrira –integraziora, alegia– igaro behar izan bazuten, zertan lagundu zien kultur sorkuntzak trantsizio horretan? Nestor Basterretxea eskultoreak bere memorien atarikoan biluzten du sentimendu hori:
“Hamazazpi urte erbestean eta bidaia gogor bat izan ziren nire orduko egunak. Eta oraindik harritzen nau nola eta zenbat bizitza ustekabeko halabeharrez gobernaturik dagoen, eta norberak jasaten duen babesgabetasuna haren gogorkeri eta zartadak jotzen dionean. Baina temati, zoriontasunak bere lekua aurkitu du nire bizitzako ordu askotan: existentzia suharrarekin, sormen artistikoaren abenturarekin, familia adiskidantza jatorrarekin, eta behar besteko umorearekin”.
Erbesteratu askok euskal etxeetan bilatu zuten babesgabetasun horren aurkako antidotoa, Mexikotik Mar del Plataraino; horietan asetu zuten herrimina eta ernamuindu zuten gaur egungo diaspora. Izan ere, orduz geroztik ez da tsunami gehiago egon, basogizon, artzain edo pilotariz osatutako olatu txikiak baizik. Amerikako Estatu Batuetako mendebaldea busti zuten batez ere eta hasieran ikusezinak ziren, “bigarren mailakoak” Robert Laxaltek esango lukeen bezala. Gero, arrotasunez erakutsi zituzten euren sustraiak, 1959an Sparks-eko jaialdian, eta ordutik jaiotako basque club-etan.
Gaur egun hamarnaka euskal etxe daude mundu osoan barreiaturik, gehienak Argentinan, edo hobe esanda, Argentinako Panpa Hezean. Herrialde hartako euskal etxe ugari FEVAn (Federación de Entidades Vasco Argentinas) daude antolatuta, 1955ean sortua Mar del Platako Euskal Astearen ondoren. Lurralde zabala da oso Argentinakoa, euskal etxe batetik bestera milaka kilometro egon daitezke (3.000km Jujuytik Comodoro-Rivadaviara), eta Federazioaren bidez hartu emanak izan ditzakete. Horretaz gain, Amerikako Estatu Batuetan ere bada euskal elkarte edo klub ugari –NABO, North American Basque Organization elkartean baturik–, eta Venezuelan, Espainian, Australian, Uruguain, Txilen... (ikusi mapa ondorengo orrian). Euskal etxe bakoitzaren bilakaera eta bizimodua ezberdina da, testuingurua ezberdina delako; baina orohar, duela 50 urteko identitate zeinu antzekoekin hornitzen dira oraindik ere, nahikoa da haiek bisitatu edo batzuen web gunera jotzea nagusitzen diren jardueren berri jakiteko: dantzak, pilota, euskal jaialdiak, karta jokoa, gastronomia, ikastaroak... Arazoa al da hori?
Euskal Herriko biztanleek ezagutu beharko lukete diasporaren benetako egoera zein den. Horretarako aurrerapausoak egin dira jadanik, eta adibidez, diasporak badu lekurik euskal curriculumean; gaur egun lehen hezkuntza edo DBHko ikasleek euskal diasporaren berri dute eskoletan. Beste aldean, sarritan egozten zaio diasporari Euskal Herriaren ikuspegi mitikoa duela, baina komunikazioaren mendean gauden honetan, euskal-amerikarrek inoiz baino hobeto ezagutzen dute Euskal Herriko errealitatea. Hala ere, noizbait aitonen sorterrira bidaiatzen dutenean, arbasoen sustraiak eta tradizioa ezagutzeko gogo biziz etortzen dira, eta ez hainbeste saldu nahi izaten zaien kultura postmodernoa. Adibidez, duela urte batzuk Eusko Jaurlaritzako Gaztemundu programarekin argentinar gazte batzuk Euskal Herrira etorri ziren, bertako errealitatea gertutik ezagutzera. Gazte horiek Donostiako leku ugari bisitatu zituzten: Parke teknologikoa, Euskal Telebista, Unibertsitatea... Baina hara non eta denbora librea izan orduko Alde Zaharreko souvenir dendetara joan ziren ikurrinadun txapelak erostera, denon harridurarako. Jokabide hori migrazioa etetearen ondorio antropologiko bat besterik ez da Douglassen arabera. Bestela pentsatzen dute askok, euskal etxeetan nortasun eredu atzeratu bakarretik edaten dela, alegia. 2007an egin zen Euskal Kolektibitateen IV. Kongresuan honela azaldu zuen Gloria Totoricaguenak: “Diasporak ezin du nortasun homogeneo bakarra asmatu, are gutxiago sorterria bera aniztasunean aberatsa denean”.
Ideologia politikoen gainetik eta ikuspuntu folkloriko hutsetik harantzago lan egin behar dute Euskal Etxeek. Gaur egun 20.000 lagunek dute elkarteetan izena emanda, baina seguruena kopuru hori ez da euskal jatorriko herritarren %10era ere iritsiko. Bazkideen adinaren bataz bestekoa 45 urtetik gorakoa da (2006ko galdeketatik ateratako datua) eta euskal etxe gehienetan zailtasunak dituzte gazteak erakartzeko. Esan nahi da belaunaldi aldaketarik ez dagoela, eta hori bai da arazoa. AEBetako Mendebaldean pilota jokoa hiltzen ari dela esan dute gordin bertako arduradunek eta beste bide batzuk irekitzeko asmoa plazaratu dute. Kuban eta Mexikon, adibidez, pilota ez dago euskal etxeari zuzenean loturik, herrialde osoan zabaldutako kirola da. Azken finean euskal etxeak “irekitzea” da erronka, gazteak erakarriko badituzte: “Euskal etxeetan belaunaldi berriek hartu behar dute aitzindaritza: modernizatu eta egoera berrira egokitu beharrean daude, iraungo badute. Gazteei heldulekua eskaini behar zaie, euren neurrikoa, euskal komunitateko kide senti daitezen”. Benan Oregiren hitzek zentzuzkoak eta bideragarriak dirudite, baina ez da egiteko erraza. Leku batzuetan hasiak dira gazteentzako proiektuak sortzen, aitzitik, beste askotan dantzari taldeak dira oraindik ere gazteentzako euskarri bakarretakoak.
Beste galdera bat egin liteke hemen: euskal etxeetako zuzendaritzek zer ardura dute transmisio eta irekitze prozesuan? Hara: Hego Amerikako euskal etxe bateko zuzendaritzaren organigrama Ogasun Ministeritza batekoa bezain luzea izan daiteke –Presidentea, ohorezko presidentea, idazkaria, idazkariordea, diruzaina, diruzainordea, lau bokal, beste lau bokal ordezko, kontu hartzailea...–, kasu askotan burokrazia geldoa dago, protokoloa eta hierarkia zorrotza. Zuzendaritza kide askok errezelo handia dute zentroak egitura arinagoetara irekitzeko, euren etxea bezala sentitzen duten erakundean arrotzak baitituzte iniziatiba berritzaileak. Portaera hori areagotu egiten da dirulaguntzen babesean eta ekitaldi ofizialen oparotasunean bizi diren kideengan.
Eusko Jaurlaritzak ematen dituen dirulaguntzak euskal etxeen ugaltzearen arrazoietako bat izan daiteke. Gaur egun Euskal Gizataldeekiko Harremanetarako Zuzendaritzak hainbat proiektu ditu abian eta horien artean egoera larrian dauden euskal-amerikarrei emandako dirulaguntzak daude. Laguntza horiek helburu jakina dute, krisian dauden Hego Amerikako herrialdeetako euskaldunen egoera hobetzea. Iaz 200.000 euro baino gehiago banatu zituzten situazio horretan zeuden herritarren artean. Bestalde, dirulaguntza orokorrak ere ematen dizkie Jaurlaritzak euskal etxeei, beren jarduera aurrera ateratzeko. “Zor historiko” baten ordainetan –herrialde haietan euskal emigranteek iraganean jasotako babesa eta aberastasuna–, diru kopuru handia banatzen da, eta horrek ardura sortu du. Nork dio laguntza horrek euskal etxeen dinamismoa sustatuko duela? Ez ote ditu desaktibatuko? Ez ote dio euskal zentroari autonomia eta erabakiak hartzeko ahalmena kenduko? Rosarioko Zapirak Bat elkarteko arduradunek ezinbesteko jotzen dituzte subentzioak eta beren ustez euskal etxe askok ezingo lituzke ateak zabalik izan laguntza horiek gabe. Felipe Eiheragibel idazkariak autofinantziazioaren beharra aipatu du:
“Gure kasu partikularrean, 95 urteko ibilbidea izanik, eraikin propioa eta bizitza sozial kontsolidatua, autofinantziazioa izan behar genuke eguneroko helburu”.
Errealitatea burugogorra da baina, eta Hego Amerikako euskal etxe gehienak oso urrun daude autofinantziazio idealetik. Dependentzia horrek esparru politikoan ere eragina izan dezake, Euskal Herriko agintari politikoek parternalismo eta alderdikeriaz jokatzen badute behintzat. Bide horretan, Eusko Jaurlaritzak diaspora “kaptatu eta instituzionalizatzeko” politika jarraitzen duela esan du Joseba Gabilondok artikulu batean (www.joseba.net/kulturaniztasuna.html) eta hori euskal globalizazioaren adibide dela.
Dena den, bereizi behar dira Hegoaldeko eta Iparraldeko ereduak. Nevada, Idaho edo Kalifornian euskal etxeek askatasun handiagoz funtzionatzen dute; seguruenik gizarte estatubatuarraren bizimoduaren lorratzari segika. Horrela, erreserba gehiagorekin onartzen dituzte euskal erakundeen baldintzak eta datuen pribatutasuna mantentzen saiatzen dira. Bestalde, ukaezina da Mendebaldeko hainbat euskal etxe enpresa lehiakor bihurtu direla, jatetxe eta abarren bidez; baina tentuz ibili beharra dute, errelebo falta eta nortasuna azaleko multikulturaltasunean desegitea zer den ongi ezagutzen baitute AEBetan ere.
Azkeneko Euskal Gizataldeen Kongresuan 56 neurri zehatz jasotzen dituen dokumentua adostu zuten bertaratutako euskal etxeetako 150 ordezkariek. Oinarrian, batzarraren ondorio nagusia izan zen euskal etxeek ikasi behar dutela globalizazioak ekarri duen aldaketa kulturalera egokitzen. Horretarako euskal komunitate osora ireki behar dira eta “gazte eta emakumeen inplikazioa” bilatu. Hain zuzen, euskara izango da zentroen irekieraren ardatzetako bat eta gazteak erakartzeko tresna bihurtu nahi dute.
Oraintsu arte hizkuntzaren transmisioa AEBetako zenbait familietara mugatu da. Hego Amerikan berriz, euskararik ez zaie erakutsi belaunaldi berriei; horrek badu esplikazio historiko-linguistiko bat: Argentina edo Uruguaira joandako emigrante gehienak Hego Euskal Herrikoak ziren, hortaz, gaztelaniarekin moldatzen ziren nola edo hala. AEBetara egindakoak, ordea, ingelesa ikasi behar, eta horrek euskararen iraupena ekarri zuen. Hala ere, ezin ahaztu emigranteen seme-alabek amerikar gizartean jasan zuten bazterketa –euskal azentua lotsagarri zitzaien askori–; bilobak izan ziren euskararen balioa aldarrikatzen hasi zirenak eta Third-generation phenomenon (hirugarren belaunaldiaren fenomenoa) deitu diote. Gaur egun, Mendebaldeko euskal pikiniki-etan euskara entzun daiteke, duela 20 urteko euskara, baina euskara.
Harrigarria da euskarak azken urteetan diasporan sortu duen interesa. Lehenago euskara ikasteko programak izan badira ere, azkenaldian ehundaka lagun ari dira mundu osoko euskal etxe eta unibertsitateetan klaseak jasotzen –2.000 pertsona HABEren Euskara munduan proiektuarekin–. Duela gutxi Argentina eta Uruguaitik etorritako 23 ikasle Lazkaoko (Gipuzkoa) Maizpide barnetegian hasi ziren zeregin horretan. Helburua da euskarako 3. maila gainditu eta jatorriko herrialdean irakasten jardutea. Miren Azkarate Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailburuaren esanetan “miragarria” da euskara zabaltzeko euskal etxeek duten “gogoa eta borondatea”.
Euskara, sinbolo huts izatetik nortasunaren igorle izatera pasa liteke, eta bide batez, euskal etxeetan haize freskoa zabaltzeko tresna paregabea bihurtu. Horretarako noski, barne kohesioa eta pentsaera irekia uztartzeko formula asmatu behar da, atzerriko euskal komunitate osoa gustura egongo den euskal etxea sortuz. Eta jakina, duela gutxi Henrike Knörr hizkuntzalariak prentsan adierazi bezala (El Correo, 2007-11-10) hori guztia “dogmatismo eta politikakeririk gabe, ikuspegi zabalez, giza errealitatea bezala, oso konplexua den kontu batekin”.
Horregatik, diasporaz hitz egitean, askotan judutarren diasporaz hitz egiten da, jatorriko esanahia eraldatu egiten zaio eta gertakizun konkretu batekin lotzen da, hasierako zentzua galduz. Ez da harritzekoa Euskal Herritik kanpora joandako euskaldunen artean “diaspora” hitzak erreparo handia sortu izana eta oraindik ere “kolektibitatea” edo “komunitatea” bezalako kontzeptuak onarpen handiago izatea, aurrekoak konnotazio ezkorrak –zigorra, derrigorrezko erbesteratzea...– dakartzalako berarekin. Beste batzuek aldiz “mito” hutsa deritzote euskal diaspora berari, nazionalismoaren asmakizun bat.
Baina Gloria Totoricaguena adituak ondo argudiatu bezala, ez da beldurrik izan behar munduko euskal kolektibitateei diaspora deitzearekin. Robin Cohen iraskasleak ezarritako printzipioen arabera, euskaldunena diaspora bat da: dispertsio traumatikoa, memoria kolektiboa, mitoa, elkartasuna, itzulera... Horiek guztiak identifikatu ditu Totoricaguenak emigratu zuten euskaldunengan. Jon Andoni Irazustaren Bizia garratza da nobela errealistan (Ekin, 1950. Armiarma.com-ek Klasikoen Gordailuan eskegia) bi anaiek gerraren ondorioz sorterria derrigorrean utzi behar dute, Cuba itsasontzian berriketan hasten dira ilunabarra iristean eta honela esaten dio batak besteari:
—Utzi ditugun toki, mirabe ta gauzak aztutzerako aldi bat joango da. Badakigu goizeroko ta gaberoko pentsamentuk nolakotsuk izango diran. Lanak eta jendearekin itz egin bearrak atzenduko al dizkigu zerbait.
Irazustaren pertsonaiek benetako sentimendua adierazten dute. Pedro Mari Otañok ere bere txikitako Errekaldeko atariko intxaurpea zuen gogoan Pampako bakardadean idatzi zituen bertso ezagun haietan. Herrimina baita diasporaren barruko arra. Herriminari eta etorkizun ezezagunari aurre egiteko euskal nortasun etnikoari eutsi izan diote atzerrira joandako euskaldunek. Jakina, Aranismo sutsuaren garaian nortasun horren “primordialismoa” aldarrikatu bazen ere –eta primordialismo hitza dagoen lekuan jarri “mugiezintasuna”, nahi bada–, garbi dago nortasun-etniko hori aldatu daitekeela atzerriratutakoek asimilazio prozesua jasaten duten heinean. Intxaur arbola gogoan duen arren, Otaño bertsolariari Argentinako txabola ondoko onbuaren aldamenetik joatean “bihotza erdibitzen” zaion bezala.
Bada, hala ere, gaur egun gertatzen den beste egoera bat. Ezin dugu ahaztu oraingo diasporaren bizimoldea ezberdina dela. Apenas dago emigraziorik, lehenengo belaunaldiko emigranteak badoaz eta bigarren edo hirugarren belaunaldikoak ari dira kolektibitatearen sarea osatzen. Nortasuna eta etnizitatea erabili egiten da modu sinbolikoan, horrela, instrumentu bilakatzen da. “Instrumentalismoa” deitu diote horri adituek, Benan Oregi Eusko Jaurlaritzako diaspora gaietako teknikoak, euskal kulturaren transmisioaz egiten ari den ikerlanean honela deskribatu du:
“Diasporan gerta daitezkeen asimilazio erabatekoaren eta nortasun etnikoa mantentzearen artean, badira egoera batzuk instrumentalizazioa ere gertatzen dela ondorioztatzera garamatzatenak. Esan nahi dugu norbanakoen eta taldeen ahaleginak ikusten ditugula euskal diasporan ere sinbolo etnikoen inguruan mobilizatuz. Baliabide material, politiko eta sozialetara (eta ekonomikoetara) iristea da azken helburua”.
Interes jakin batzuen –izan ekonomikoak, politikoak...– mesederako aldarrikatutako nortasuna, dena den, ez omen da ezaugarri nagusia euskaldunen kasuan. Baina Oregik datu interesgarria eman du: azken mende erdian emigraziorik jaso ez den herrialdeetan, 5-7 euskal etxe ireki dira bataz beste urteko (ikusi 2. infograma). Zein da horren arrazoia? Zalantzarik gabe, horixe da gaur egungo euskal diasporaren kontraesan handietako bat. Baliteke paradoxa horrek instrumentalizazioa eta interesa ezkutatzea bere baitan, baina Euskal Etxeen egitura teoria hori baino konplexuagoa da, bere erroak ehundaka urtetako kolonizazio eta emigrazioan kiribildurik baitaude.
“California! Hau da herria!”
Duela gutxi William Douglass antropologoak aldizkari batean esan zuen Amerikanuak (Reno, 1975) idatzi zuenetik liburu horrek markatu duela bere irudi akademikoa. Ez da gutxiagorako, Jon Bilbaorekin idatzitako ikerlana azken hogei urtetako joera historiografikoaren aitzindaria izan baitzen. Oscar Alvarez Historian doktorea da EHUn eta euskal emigrazioren bilakaeran aditua; bere ustez Douglass eta Bilbaoren obrak emigrazioa diziplina ekonomiko huts baino historia sozialaren parte ere bazela erakutsi zuen, eta ordutik euskal-amerikarren historia, diasporarena, ikuspegi arras ezberdinez landu izan da. Dena den, egia da Amerikanuak-etik hona aurrerapen itzela egon dela emigrazioa ulertzeko ikerketetan eta bertako zenbait ideia guztiz gainditurik daudela, esaterako, euskal emigrazioaren kausak arrazoitzean.
Zergatik emigratu zuten euskaldunek? Teoria eta tesi asko planteatu izan da emigrazioa sortu zuten arrazoiak esplikatzeko: Uzta txarrak, gerrak, zerbitzu militarrari ihes egin nahia, euskaldunen berezko abentura zaletasuna, osabaren deia... Alvarezek “euskal emigrazioetaz” pluralean hitz egiten du, fenomeno zabal bezain anitza dela adierazteko. Hasiera hasieratik Kontinente “berriak” lilura eta eztabaida sortu zuen. Tomás Mororen mundu utopikoa ikusten zuten batzuek lurralde horretan, beste batzuen ustez, ordea, hara joaten ziren europarrak kodiziak jota gaiztotzen ziren, horra zer esan zuen Pedro Martir de Angleria kronistak 1530ean: ...arrastrados de la ciega codicia del oro, los que de aquí se van mansos como corderos, llegados allá se convierten en rapaces lobos (urrearen zaletasun itsuak eramanda, hemendik arkumeak bezain otzan joaten direnak, otso harrapakari bihurtzen dira han).
XIX. mendean baporezko ontziak agertu ziren, Ameriketarako bidaiak merketu, eta nekazarien emigrazio masiboak hasi. Euskal Herriko sektore zabala joera horren kontra jarri zen, batez ere Eliza. Adierazgarria da 1853ko Urruñako Euskal Jaietan gertatutakoa. Abbadiek sustaturiko bertso sariketan gai bakarra zegoen: Ameriketarako emigrazioa. Etxahun bertsolariak salatu zuenez sariketaren kontrola apaizek bereganatu zuten, emigrazioaren kontrako bertsoak gailen zitezen: “Aphezen kontseiluak bethi kontrario” esan zuen barkoxtarrak arranguraz. Eta zer interes zuen Elizak emigrazioaren kontra jarduteko? Antza, Ameriketara joaten zirenak fedea galtzen omen zuten. R. M. Azkuek garbiro agertu zuen ideia hori Ardi galdua izeneko liburuan (1918); eleberrian, Kaliforniara joan den emigrante batek gutunak trukatzen ditu bere herriko bikarioarekin:
– California! Hau da erria! Ez neguan otzegi, ez beroegi udan!– idazten dio Medel izeneko nekazariak Sakramentoko Leaburu Hotel-etik.
– Izan zaitez urrutietan emen izan bezalako kristau ona – erantzuten dio arduratsu bikarioak.
Sakonean, bistakoa da exodo horrek Elizaren botere demografikoa murrizten zuela. Dena den, kontrapropaganda-liburuen –aita Pierre Lhande eta José Cola y Goityrenak bereziki– eta prentsako iritzi kritikoaren gainetik milaka izan ziren atzerrira joandako euskaldunak. Ezin da datu zehatzik isuri hemen, ofizialki joandakoei “paperik gabe” eta modu ilegalean emigratzen zutenak gehitu behar baitzaizkie. Dena den, 200.000 lagun izan zitezkeela diote iturri klasikoek. Egin kontu, Buenos Airesko eliza bakarreko artxiboan 1828-1860 urte artean 700 euskaldunen izen abizenak bildu ditu Nora Siegrist de Gentile historialariak, izeberg baten punta besterik ez.
Euskal etxea: ostatu hutsetik eragile politikora
Amerikako euskaldunek talde kontzientzia izan zuten lehenengo unetik. Hizkuntza propioa? Estatus berezia? Zaila da jakitea zergatik sortu zen izaera kolektibo hori, baina datu objektiboek diote euskaldunak bat eginik ibili zirela enpresa ekonomiko eta ekintza sozialetan. Horrela, elkarteetan biltzeko joera goiztiarra Peru, Txilen eta Mexikon Aro Modernoan sortu ziren kofradietan ikus daiteke. Dena den, euskal etxeak, gaur egungo esanahiari kasu egiten badiogu, ez ziren XIX. mendera arte sortu. Euskaldunek gobernatzen zituzten ostatuak izan ziren horien hazia. 1876an Laurak Bat izeneko elkartea sortu zen Montevideon, eta ondoren Habanan eta Buenos Airesen. Elkartzeko lekuak ziren, herrikideekin harremanetan jarri eta gustuko ohiturak praktikatzeko.
Hala ere, ez da ahaztu behar eragile politikoak ere bazirela elkarte haiek. Laurak Bat-en sorkuntzan, esaterako, nabarmen eragin zuen urte horretantxe euskal foruak behin betikoz abolitu izanak. Bestalde, XX. mende hasieran abertzaletasuna lurreratu zen Amerikan, eta laster zabaldu diasporan, ez ordea zaratarik sortu gabe. José María Tápiz ikerlariak ideologia sabindarrak euskal diasporan izan zuen eragina aztertu du; bere ustez Hegoaldetik joandako emigranteek errazago onartu zuten doktrina berria eta pertsonaia politiko batzuen militantzia funtsezkoa izan zen horretan –Sebastian Amorrortu editorea, horien artean–. 1910eko hamarkadan norgehiagoka latza lehertu zen euskal etxeen barnean, Aranaren abertzaletasun berria versus karlismo edo fuerismo zaharra, nork zein erakunde kontrolatuko. Horrela, 1912an Euskal Erria izeneko zentro abertzalea sortu zen Montevideon eta Zazpirak Bat izenekoa Rosarion (Argentina), biak eszisio baten ondorio izan ziren. Buenos Airesko Laurak Bat izan zen norgehiagokaren eszenatoki nagusia, eta Felix Ortiz San Pelayo musikari ezaguna protagonista printzipala. Azpeitiar atzerriratua, karlista eta euskaltzale amorratua zen, agian horregatik kapitalizatu zituen abertzaleen kontrako kritikak, harik eta euskal etxe dekanoaren zuzendaritza eskuratu zuen arte.
Hurrengo urteetan nazionalismoa erabat gailendu zen euskal etxe gehienetan eta 1936ko Gerrako erbesteratuen iritsierarekin hegemonikoa bihurtu zen –150.000 pertsona erbesteratu zirela kalkulatzen da, horietako asko Venezuelara, ordura arte euskaldunen kolonia txiki bat besterik ez zuen herrialdea–. Atzerriratuek dinamika berria ernaldu zuten atzerriko erakundeen baitan, euskal etxe gehiago sortzeaz gain, gerraren traumak eragindako euskal kulturaren ekarpena egin baitzuten, artea eta literaturaren bidez batez ere, Jokin Zaitegiren Euzko Gogoa aldizkaria tarteko. Duela gutxi erbesteari buruzko kongresua egin zuen Hamaika Bide elkarteak (www.hamaikabide.org/congresos.php) eta bertan “barne erbestea”, deserria edo “transerria”bezalako kontzeptuen inguruan eztabaidatu zuten. Transerria (transtierro, gaztelaniaz) Jose Gaos-ek asmatutako neologismoa da, Mexikora joandako espainiar exiliatuei aplikatua; baina euskaldunen kasura ere estrapolatu daiteke. Orduan, 36ko erbesteratuek deserritik transerrira –integraziora, alegia– igaro behar izan bazuten, zertan lagundu zien kultur sorkuntzak trantsizio horretan? Nestor Basterretxea eskultoreak bere memorien atarikoan biluzten du sentimendu hori:
“Hamazazpi urte erbestean eta bidaia gogor bat izan ziren nire orduko egunak. Eta oraindik harritzen nau nola eta zenbat bizitza ustekabeko halabeharrez gobernaturik dagoen, eta norberak jasaten duen babesgabetasuna haren gogorkeri eta zartadak jotzen dionean. Baina temati, zoriontasunak bere lekua aurkitu du nire bizitzako ordu askotan: existentzia suharrarekin, sormen artistikoaren abenturarekin, familia adiskidantza jatorrarekin, eta behar besteko umorearekin”.
Erbesteratu askok euskal etxeetan bilatu zuten babesgabetasun horren aurkako antidotoa, Mexikotik Mar del Plataraino; horietan asetu zuten herrimina eta ernamuindu zuten gaur egungo diaspora. Izan ere, orduz geroztik ez da tsunami gehiago egon, basogizon, artzain edo pilotariz osatutako olatu txikiak baizik. Amerikako Estatu Batuetako mendebaldea busti zuten batez ere eta hasieran ikusezinak ziren, “bigarren mailakoak” Robert Laxaltek esango lukeen bezala. Gero, arrotasunez erakutsi zituzten euren sustraiak, 1959an Sparks-eko jaialdian, eta ordutik jaiotako basque club-etan.
Nortasunaren transmisioa
Gaur egun hamarnaka euskal etxe daude mundu osoan barreiaturik, gehienak Argentinan, edo hobe esanda, Argentinako Panpa Hezean. Herrialde hartako euskal etxe ugari FEVAn (Federación de Entidades Vasco Argentinas) daude antolatuta, 1955ean sortua Mar del Platako Euskal Astearen ondoren. Lurralde zabala da oso Argentinakoa, euskal etxe batetik bestera milaka kilometro egon daitezke (3.000km Jujuytik Comodoro-Rivadaviara), eta Federazioaren bidez hartu emanak izan ditzakete. Horretaz gain, Amerikako Estatu Batuetan ere bada euskal elkarte edo klub ugari –NABO, North American Basque Organization elkartean baturik–, eta Venezuelan, Espainian, Australian, Uruguain, Txilen... (ikusi mapa ondorengo orrian). Euskal etxe bakoitzaren bilakaera eta bizimodua ezberdina da, testuingurua ezberdina delako; baina orohar, duela 50 urteko identitate zeinu antzekoekin hornitzen dira oraindik ere, nahikoa da haiek bisitatu edo batzuen web gunera jotzea nagusitzen diren jardueren berri jakiteko: dantzak, pilota, euskal jaialdiak, karta jokoa, gastronomia, ikastaroak... Arazoa al da hori?
Euskal Herriko biztanleek ezagutu beharko lukete diasporaren benetako egoera zein den. Horretarako aurrerapausoak egin dira jadanik, eta adibidez, diasporak badu lekurik euskal curriculumean; gaur egun lehen hezkuntza edo DBHko ikasleek euskal diasporaren berri dute eskoletan. Beste aldean, sarritan egozten zaio diasporari Euskal Herriaren ikuspegi mitikoa duela, baina komunikazioaren mendean gauden honetan, euskal-amerikarrek inoiz baino hobeto ezagutzen dute Euskal Herriko errealitatea. Hala ere, noizbait aitonen sorterrira bidaiatzen dutenean, arbasoen sustraiak eta tradizioa ezagutzeko gogo biziz etortzen dira, eta ez hainbeste saldu nahi izaten zaien kultura postmodernoa. Adibidez, duela urte batzuk Eusko Jaurlaritzako Gaztemundu programarekin argentinar gazte batzuk Euskal Herrira etorri ziren, bertako errealitatea gertutik ezagutzera. Gazte horiek Donostiako leku ugari bisitatu zituzten: Parke teknologikoa, Euskal Telebista, Unibertsitatea... Baina hara non eta denbora librea izan orduko Alde Zaharreko souvenir dendetara joan ziren ikurrinadun txapelak erostera, denon harridurarako. Jokabide hori migrazioa etetearen ondorio antropologiko bat besterik ez da Douglassen arabera. Bestela pentsatzen dute askok, euskal etxeetan nortasun eredu atzeratu bakarretik edaten dela, alegia. 2007an egin zen Euskal Kolektibitateen IV. Kongresuan honela azaldu zuen Gloria Totoricaguenak: “Diasporak ezin du nortasun homogeneo bakarra asmatu, are gutxiago sorterria bera aniztasunean aberatsa denean”.
Ideologia politikoen gainetik eta ikuspuntu folkloriko hutsetik harantzago lan egin behar dute Euskal Etxeek. Gaur egun 20.000 lagunek dute elkarteetan izena emanda, baina seguruena kopuru hori ez da euskal jatorriko herritarren %10era ere iritsiko. Bazkideen adinaren bataz bestekoa 45 urtetik gorakoa da (2006ko galdeketatik ateratako datua) eta euskal etxe gehienetan zailtasunak dituzte gazteak erakartzeko. Esan nahi da belaunaldi aldaketarik ez dagoela, eta hori bai da arazoa. AEBetako Mendebaldean pilota jokoa hiltzen ari dela esan dute gordin bertako arduradunek eta beste bide batzuk irekitzeko asmoa plazaratu dute. Kuban eta Mexikon, adibidez, pilota ez dago euskal etxeari zuzenean loturik, herrialde osoan zabaldutako kirola da. Azken finean euskal etxeak “irekitzea” da erronka, gazteak erakarriko badituzte: “Euskal etxeetan belaunaldi berriek hartu behar dute aitzindaritza: modernizatu eta egoera berrira egokitu beharrean daude, iraungo badute. Gazteei heldulekua eskaini behar zaie, euren neurrikoa, euskal komunitateko kide senti daitezen”. Benan Oregiren hitzek zentzuzkoak eta bideragarriak dirudite, baina ez da egiteko erraza. Leku batzuetan hasiak dira gazteentzako proiektuak sortzen, aitzitik, beste askotan dantzari taldeak dira oraindik ere gazteentzako euskarri bakarretakoak.
Dirulaguntzak berdin autonomia eza?
Beste galdera bat egin liteke hemen: euskal etxeetako zuzendaritzek zer ardura dute transmisio eta irekitze prozesuan? Hara: Hego Amerikako euskal etxe bateko zuzendaritzaren organigrama Ogasun Ministeritza batekoa bezain luzea izan daiteke –Presidentea, ohorezko presidentea, idazkaria, idazkariordea, diruzaina, diruzainordea, lau bokal, beste lau bokal ordezko, kontu hartzailea...–, kasu askotan burokrazia geldoa dago, protokoloa eta hierarkia zorrotza. Zuzendaritza kide askok errezelo handia dute zentroak egitura arinagoetara irekitzeko, euren etxea bezala sentitzen duten erakundean arrotzak baitituzte iniziatiba berritzaileak. Portaera hori areagotu egiten da dirulaguntzen babesean eta ekitaldi ofizialen oparotasunean bizi diren kideengan.
Eusko Jaurlaritzak ematen dituen dirulaguntzak euskal etxeen ugaltzearen arrazoietako bat izan daiteke. Gaur egun Euskal Gizataldeekiko Harremanetarako Zuzendaritzak hainbat proiektu ditu abian eta horien artean egoera larrian dauden euskal-amerikarrei emandako dirulaguntzak daude. Laguntza horiek helburu jakina dute, krisian dauden Hego Amerikako herrialdeetako euskaldunen egoera hobetzea. Iaz 200.000 euro baino gehiago banatu zituzten situazio horretan zeuden herritarren artean. Bestalde, dirulaguntza orokorrak ere ematen dizkie Jaurlaritzak euskal etxeei, beren jarduera aurrera ateratzeko. “Zor historiko” baten ordainetan –herrialde haietan euskal emigranteek iraganean jasotako babesa eta aberastasuna–, diru kopuru handia banatzen da, eta horrek ardura sortu du. Nork dio laguntza horrek euskal etxeen dinamismoa sustatuko duela? Ez ote ditu desaktibatuko? Ez ote dio euskal zentroari autonomia eta erabakiak hartzeko ahalmena kenduko? Rosarioko Zapirak Bat elkarteko arduradunek ezinbesteko jotzen dituzte subentzioak eta beren ustez euskal etxe askok ezingo lituzke ateak zabalik izan laguntza horiek gabe. Felipe Eiheragibel idazkariak autofinantziazioaren beharra aipatu du:
“Gure kasu partikularrean, 95 urteko ibilbidea izanik, eraikin propioa eta bizitza sozial kontsolidatua, autofinantziazioa izan behar genuke eguneroko helburu”.
Errealitatea burugogorra da baina, eta Hego Amerikako euskal etxe gehienak oso urrun daude autofinantziazio idealetik. Dependentzia horrek esparru politikoan ere eragina izan dezake, Euskal Herriko agintari politikoek parternalismo eta alderdikeriaz jokatzen badute behintzat. Bide horretan, Eusko Jaurlaritzak diaspora “kaptatu eta instituzionalizatzeko” politika jarraitzen duela esan du Joseba Gabilondok artikulu batean (www.joseba.net/kulturaniztasuna.html) eta hori euskal globalizazioaren adibide dela.
Dena den, bereizi behar dira Hegoaldeko eta Iparraldeko ereduak. Nevada, Idaho edo Kalifornian euskal etxeek askatasun handiagoz funtzionatzen dute; seguruenik gizarte estatubatuarraren bizimoduaren lorratzari segika. Horrela, erreserba gehiagorekin onartzen dituzte euskal erakundeen baldintzak eta datuen pribatutasuna mantentzen saiatzen dira. Bestalde, ukaezina da Mendebaldeko hainbat euskal etxe enpresa lehiakor bihurtu direla, jatetxe eta abarren bidez; baina tentuz ibili beharra dute, errelebo falta eta nortasuna azaleko multikulturaltasunean desegitea zer den ongi ezagutzen baitute AEBetan ere.
Euskara: erakarpen tresna paregabea
Azkeneko Euskal Gizataldeen Kongresuan 56 neurri zehatz jasotzen dituen dokumentua adostu zuten bertaratutako euskal etxeetako 150 ordezkariek. Oinarrian, batzarraren ondorio nagusia izan zen euskal etxeek ikasi behar dutela globalizazioak ekarri duen aldaketa kulturalera egokitzen. Horretarako euskal komunitate osora ireki behar dira eta “gazte eta emakumeen inplikazioa” bilatu. Hain zuzen, euskara izango da zentroen irekieraren ardatzetako bat eta gazteak erakartzeko tresna bihurtu nahi dute.
Oraintsu arte hizkuntzaren transmisioa AEBetako zenbait familietara mugatu da. Hego Amerikan berriz, euskararik ez zaie erakutsi belaunaldi berriei; horrek badu esplikazio historiko-linguistiko bat: Argentina edo Uruguaira joandako emigrante gehienak Hego Euskal Herrikoak ziren, hortaz, gaztelaniarekin moldatzen ziren nola edo hala. AEBetara egindakoak, ordea, ingelesa ikasi behar, eta horrek euskararen iraupena ekarri zuen. Hala ere, ezin ahaztu emigranteen seme-alabek amerikar gizartean jasan zuten bazterketa –euskal azentua lotsagarri zitzaien askori–; bilobak izan ziren euskararen balioa aldarrikatzen hasi zirenak eta Third-generation phenomenon (hirugarren belaunaldiaren fenomenoa) deitu diote. Gaur egun, Mendebaldeko euskal pikiniki-etan euskara entzun daiteke, duela 20 urteko euskara, baina euskara.
Harrigarria da euskarak azken urteetan diasporan sortu duen interesa. Lehenago euskara ikasteko programak izan badira ere, azkenaldian ehundaka lagun ari dira mundu osoko euskal etxe eta unibertsitateetan klaseak jasotzen –2.000 pertsona HABEren Euskara munduan proiektuarekin–. Duela gutxi Argentina eta Uruguaitik etorritako 23 ikasle Lazkaoko (Gipuzkoa) Maizpide barnetegian hasi ziren zeregin horretan. Helburua da euskarako 3. maila gainditu eta jatorriko herrialdean irakasten jardutea. Miren Azkarate Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailburuaren esanetan “miragarria” da euskara zabaltzeko euskal etxeek duten “gogoa eta borondatea”.
Euskara, sinbolo huts izatetik nortasunaren igorle izatera pasa liteke, eta bide batez, euskal etxeetan haize freskoa zabaltzeko tresna paregabea bihurtu. Horretarako noski, barne kohesioa eta pentsaera irekia uztartzeko formula asmatu behar da, atzerriko euskal komunitate osoa gustura egongo den euskal etxea sortuz. Eta jakina, duela gutxi Henrike Knörr hizkuntzalariak prentsan adierazi bezala (El Correo, 2007-11-10) hori guztia “dogmatismo eta politikakeririk gabe, ikuspegi zabalez, giza errealitatea bezala, oso konplexua den kontu batekin”.
Estatu Batuetako euskal elkarteak: Geroari behako bat (Argitxu Camus)
Estatu Batuetan, gaur egun, euskal kulturaren mantentzean lanean ari diren berrogei bat elkarte zenbatu ditzakegu. Gehienek (38) AEBetako euskal elkarteen federazioa osatzen dute, the North American Basque Organizations, Inc. edo NABO.
XIX. mende erditsuan euskaldunak Estatu Batuetara masiboki immigratzen hasi baziren ere (hogeigarren mende erditsura arte iraungo zuen fenomenoa), elkarte gehienak 1950. urtetik goiti sortu ziren. Hogeigarren mende hasieran sortutako elkarteak, Idaho estatuko Boise (Socorros Mutuos eta American Basque Fraternity) edo New Yorkekoa (Centro Vasco Americano, Sociedad de Beneficio y Recreo) adibidez, etorkin euskaldunen laguntzeko xedearekin antolatu ziren, aseguru sozial gisako bat kideei proposatuz. 1950. urtetik goiti agertutako euskal elkarteen xedea ezberdina da: Euskaldunen arteko sozializazioa segurtatzea (jaiak) eta kulturaren hurrengo belaunaldiari pasa araztea da (dantzan, musean, eta pilotan irakatsiz).
Faktore ezberdinek euskal elkarteen sorrera beranta ekarri dute. Hasteko, euskaldunen okupazioak (artzaingoak) euskaldunak bata bestetik urrun atxiki ditu luzaz. Horrez gain, euskaldunak ziren herri gehienetan euskal hotelak baziren, eta haietan jendea biltzen zen elkarren berri hartzeko edota jolasteko. Bigarren Gerla Mundiala eta gero hotel gehienak desagertzen dira; euskaldunek bilera leku garrantzitsu bat galtzen dute. Azkenik, 1960. hamarkadan hasita, mugimendu berri bat sortzen da Estatu Batuetan, roots phenomenon edo “sustraiak fenomenoa”. Mugimendu horrekin, kultura minoritarioek hats berri bat ezagutzen dute, harrotasuna irabaziz. Ondorioz, Estatu Batuetako leku ezberdinetan (Kalifornia, Nevada, Idaho, Oregon, Colorado, Washington, eta abar), euskaldunak biltzen dira eta elkarte formalak muntatzen dituzte, munduari haien kultura erakutsi nahian (bestak antolatuz), eta euskal tradizioak mantendu nahian.
Elkarte horiek dinamika ezberdinekoak dira. Bederatzik haien euskal etxea eraiki dute: New York, San Frantzisko, Boise, Elko, Ontario, Chino, Bakersfield, Gooding eta Homedale. Bostek pilota plaza bat dute: San Frantzisko, Chino, Bakersfield, Elko eta Boise. Kide kopurua ere desorekatua da elkarteen artean: 800 eta 50 kide arteko elkarteak dira. Elkarte batzuek hilabetean bizpahiru aktibitate proposatzen dizkiete haien kideei, beste batzuek bakarra antolatzen dutelarik urtean (udako jaia).
Euskal elkarteak bidegurutze batean dira etorkizunari begira eta erronka zenbaiteri aurre egin behar diete. Euskal Herritik etorritako immigrazioa agortua den kontestu honetan, euskal elkarteak belaunaldi aldaketa prozesu batean dira. Aldaketa hori elkarte batzuek xarmanki pasa dute, beste batzuek zailtasun batzuk ezagutzen dituztelarik. Kasu batzuetan, belaunaldi gazteek ez dute interesik elkartearen segitzeko, beste kasu batzuetan aldiz belaunaldi zaharreko kideek ez diete errazki gazteei edo ideia berriei lekua uzten.
Elkarte guzien kide kopurua batuz, 6.000 lagun dira. 2000. urteko Estatu Batuetako erroldaren arabera, 60.000 pertsonek haien burua euskalduntzat definitzen dute. Elkarteen inguruan biltzen den jendea, hots, zenbaki horren %10a baizik ez da. Euskal elkarteetako zuzendariek errealitate hau kontutan hartu behar dute, eta jende horien erakartzeko manera pentsatu. Gaur egun, Estatu Batuetan, modan da Amerikanoa izateaz gain, norberak bere erroak beste nonbait dituela esatea. 60.000 pertsona horien artean, askok haien burua euskalduntzat deskribatu dute horrek haien bizian signifikazio handirik ukan gabe. Baina ber denboran, uste dut, zenbaki honen beste parte bat gogo onez euskal elkarteetara hurbilduko litzatekeela proposatutako aktibitateak berpentsatzen balituzte.
Euskal elkarte gehienek dantza talde bat badute eta hauxe da, anitzetan, gazteei proposaturiko jarduera bakarra. Baina euskaldunen haur guziak ez dira baitezpada dantzariak edo dantza maitaleak. Horrez gain, eskoletako kirol aktibitateek bai eta ere lagunek euskal aktibitateei konpetentzia handia egiten diote. Euskaltasuna ez da errazki etortzen den sentimendua Estatu Batuetan sortu den haur batentzat. Nortasun hori eraiki behar da. Ondorioz, azken urte horietan euskal elkarteak aktibitate berrien integratzen hasi dira, tradizionalak ez direnak, euskal gazteria euskal elkarteetara erakartzeko. Euskaldunen artean football amerikano partida baten ikustera joatea, golf zeingehiagoka batean parte hartzea, euskaldunentzako irekia den udaleku batean parte hartzea; hainbat ideia dira gazte horien lagun bilakatzeko eta komunitate baten eraikitzeko. Hori eginez, gazteak ohartzen dira euskal elkartea ez dela haien guraso edo aitatxi eta amatxirekin lotua den elkarte bat, baizik eta gogo onez parte hartzen duten leku bat, haien lagunekin, izan dadin aktibitate tradizionalen inguruan edo aktibitate “modernoago” batzuen inguruan.
Teknologia berriek ate berriak irekitzen dituzte. Elkarte gehienek web gunea dute Interneten, eta horri esker euskaldunek horien berri jakitean, kide bilakatzeko erabakia har dezakete. Horrez gain, Euskal Herriko berriak errazki eskura daitezke orain, bai eta ere Euskal Herriko familiarekin komunikatu. Komunikabide horiek erabiltzen dituzten euskaldunak ohartzen dira haien arbasoek utzitako Euskal Herria eta gaur egungo Euskal Herria ezberdinak direla. Horietariko askok galdera asko dituzte, euskal elkarteek erantzuten ahal ez dituztenak. Garrantzitsua litzateke, belaunaldi gazteentzat, euskal gaietan heztea, uler dezaten haien arbasoak nondik heldu ziren, eta Euskal Herria nola bilakatu den. Estatu Batuetan badira hainbat talde hezkuntza arloan espezializatuak direnak, eta haien ezagutza interesatuekin partekatzeko prest direnak, baina orain arte, oso guti izan dira haien laguntza edo kolaborazioa galdetu duten euskal elkarteak. Pertsonalki uste dut euskal elkarteek jarduera horiek gehiago integratu behar lituzketela, Estatu Batuetan sortutako bigarren, hirugarren eta laugarren belaunaldiko jendeen interesa sor dezakelako.
Elkarte anitz krisi gogor batean dira. Kide kopurua behera doa, haien aktibitateetan parte hartzea behera doa. Haien geroa ez dut hain argia ikusten ez badira errealitate berriei adaptatzen.
Nazioarteko euskal etxe bat sortzeko ideiarekin, New Yorkeko euskaldun batzuk bildu dira. Etxe horretan, euskal museo bat sortu nahi lukete, kontzertu gela batekin, bai eta ere jatetxe bat, liburutegi bat, turismo eta komertzio bulego bat. Proiektu honek euskal etxearen definizio berria garatzen du, euskal kulturaren mantentzeko leku bat, baina ez bakarrik: Euskal Herria eta euskal kultura mundura ekartzeko medio bat ere bai; Estatu Batuetako beste euskal elkarteek geroan kontsidera dezaketena.
XIX. mende erditsuan euskaldunak Estatu Batuetara masiboki immigratzen hasi baziren ere (hogeigarren mende erditsura arte iraungo zuen fenomenoa), elkarte gehienak 1950. urtetik goiti sortu ziren. Hogeigarren mende hasieran sortutako elkarteak, Idaho estatuko Boise (Socorros Mutuos eta American Basque Fraternity) edo New Yorkekoa (Centro Vasco Americano, Sociedad de Beneficio y Recreo) adibidez, etorkin euskaldunen laguntzeko xedearekin antolatu ziren, aseguru sozial gisako bat kideei proposatuz. 1950. urtetik goiti agertutako euskal elkarteen xedea ezberdina da: Euskaldunen arteko sozializazioa segurtatzea (jaiak) eta kulturaren hurrengo belaunaldiari pasa araztea da (dantzan, musean, eta pilotan irakatsiz).
Faktore ezberdinek euskal elkarteen sorrera beranta ekarri dute. Hasteko, euskaldunen okupazioak (artzaingoak) euskaldunak bata bestetik urrun atxiki ditu luzaz. Horrez gain, euskaldunak ziren herri gehienetan euskal hotelak baziren, eta haietan jendea biltzen zen elkarren berri hartzeko edota jolasteko. Bigarren Gerla Mundiala eta gero hotel gehienak desagertzen dira; euskaldunek bilera leku garrantzitsu bat galtzen dute. Azkenik, 1960. hamarkadan hasita, mugimendu berri bat sortzen da Estatu Batuetan, roots phenomenon edo “sustraiak fenomenoa”. Mugimendu horrekin, kultura minoritarioek hats berri bat ezagutzen dute, harrotasuna irabaziz. Ondorioz, Estatu Batuetako leku ezberdinetan (Kalifornia, Nevada, Idaho, Oregon, Colorado, Washington, eta abar), euskaldunak biltzen dira eta elkarte formalak muntatzen dituzte, munduari haien kultura erakutsi nahian (bestak antolatuz), eta euskal tradizioak mantendu nahian.
Elkarte horiek dinamika ezberdinekoak dira. Bederatzik haien euskal etxea eraiki dute: New York, San Frantzisko, Boise, Elko, Ontario, Chino, Bakersfield, Gooding eta Homedale. Bostek pilota plaza bat dute: San Frantzisko, Chino, Bakersfield, Elko eta Boise. Kide kopurua ere desorekatua da elkarteen artean: 800 eta 50 kide arteko elkarteak dira. Elkarte batzuek hilabetean bizpahiru aktibitate proposatzen dizkiete haien kideei, beste batzuek bakarra antolatzen dutelarik urtean (udako jaia).
Euskal elkarteak bidegurutze batean dira etorkizunari begira eta erronka zenbaiteri aurre egin behar diete. Euskal Herritik etorritako immigrazioa agortua den kontestu honetan, euskal elkarteak belaunaldi aldaketa prozesu batean dira. Aldaketa hori elkarte batzuek xarmanki pasa dute, beste batzuek zailtasun batzuk ezagutzen dituztelarik. Kasu batzuetan, belaunaldi gazteek ez dute interesik elkartearen segitzeko, beste kasu batzuetan aldiz belaunaldi zaharreko kideek ez diete errazki gazteei edo ideia berriei lekua uzten.
Elkarte guzien kide kopurua batuz, 6.000 lagun dira. 2000. urteko Estatu Batuetako erroldaren arabera, 60.000 pertsonek haien burua euskalduntzat definitzen dute. Elkarteen inguruan biltzen den jendea, hots, zenbaki horren %10a baizik ez da. Euskal elkarteetako zuzendariek errealitate hau kontutan hartu behar dute, eta jende horien erakartzeko manera pentsatu. Gaur egun, Estatu Batuetan, modan da Amerikanoa izateaz gain, norberak bere erroak beste nonbait dituela esatea. 60.000 pertsona horien artean, askok haien burua euskalduntzat deskribatu dute horrek haien bizian signifikazio handirik ukan gabe. Baina ber denboran, uste dut, zenbaki honen beste parte bat gogo onez euskal elkarteetara hurbilduko litzatekeela proposatutako aktibitateak berpentsatzen balituzte.
Euskal elkarte gehienek dantza talde bat badute eta hauxe da, anitzetan, gazteei proposaturiko jarduera bakarra. Baina euskaldunen haur guziak ez dira baitezpada dantzariak edo dantza maitaleak. Horrez gain, eskoletako kirol aktibitateek bai eta ere lagunek euskal aktibitateei konpetentzia handia egiten diote. Euskaltasuna ez da errazki etortzen den sentimendua Estatu Batuetan sortu den haur batentzat. Nortasun hori eraiki behar da. Ondorioz, azken urte horietan euskal elkarteak aktibitate berrien integratzen hasi dira, tradizionalak ez direnak, euskal gazteria euskal elkarteetara erakartzeko. Euskaldunen artean football amerikano partida baten ikustera joatea, golf zeingehiagoka batean parte hartzea, euskaldunentzako irekia den udaleku batean parte hartzea; hainbat ideia dira gazte horien lagun bilakatzeko eta komunitate baten eraikitzeko. Hori eginez, gazteak ohartzen dira euskal elkartea ez dela haien guraso edo aitatxi eta amatxirekin lotua den elkarte bat, baizik eta gogo onez parte hartzen duten leku bat, haien lagunekin, izan dadin aktibitate tradizionalen inguruan edo aktibitate “modernoago” batzuen inguruan.
Teknologia berriek ate berriak irekitzen dituzte. Elkarte gehienek web gunea dute Interneten, eta horri esker euskaldunek horien berri jakitean, kide bilakatzeko erabakia har dezakete. Horrez gain, Euskal Herriko berriak errazki eskura daitezke orain, bai eta ere Euskal Herriko familiarekin komunikatu. Komunikabide horiek erabiltzen dituzten euskaldunak ohartzen dira haien arbasoek utzitako Euskal Herria eta gaur egungo Euskal Herria ezberdinak direla. Horietariko askok galdera asko dituzte, euskal elkarteek erantzuten ahal ez dituztenak. Garrantzitsua litzateke, belaunaldi gazteentzat, euskal gaietan heztea, uler dezaten haien arbasoak nondik heldu ziren, eta Euskal Herria nola bilakatu den. Estatu Batuetan badira hainbat talde hezkuntza arloan espezializatuak direnak, eta haien ezagutza interesatuekin partekatzeko prest direnak, baina orain arte, oso guti izan dira haien laguntza edo kolaborazioa galdetu duten euskal elkarteak. Pertsonalki uste dut euskal elkarteek jarduera horiek gehiago integratu behar lituzketela, Estatu Batuetan sortutako bigarren, hirugarren eta laugarren belaunaldiko jendeen interesa sor dezakelako.
Elkarte anitz krisi gogor batean dira. Kide kopurua behera doa, haien aktibitateetan parte hartzea behera doa. Haien geroa ez dut hain argia ikusten ez badira errealitate berriei adaptatzen.
Nazioarteko euskal etxe bat sortzeko ideiarekin, New Yorkeko euskaldun batzuk bildu dira. Etxe horretan, euskal museo bat sortu nahi lukete, kontzertu gela batekin, bai eta ere jatetxe bat, liburutegi bat, turismo eta komertzio bulego bat. Proiektu honek euskal etxearen definizio berria garatzen du, euskal kulturaren mantentzeko leku bat, baina ez bakarrik: Euskal Herria eta euskal kultura mundura ekartzeko medio bat ere bai; Estatu Batuetako beste euskal elkarteek geroan kontsidera dezaketena.
Euskal Etxeak munduan (Josu Legarreta)
Hamaikatxo euskaldun izan da, gizaldietan zehar, bere jaioterritik alde egin duena. Arrazoiak ere askotan beste hamaikatxo izan dira. Hala eta guztiz ere, oraindik gaur fenomeno honen historia ez da sakon aztertu, ez zabaldu. Are gehiago: sarritan herri emigrante bat izan garena ere ez dugu uste izaten.
Bestalde, sarritan uste izan da euskaldunak bakarkako joerak ditugun pertsonak garela; hau da, indibidualistak garela. Historiak, ordea, erakusten du bestelakorik. Adibide gisa, munduan zehar bizirik dirauen Euskal Etxe sarea izan daiteke.
Gaur arte ezagutzen ditugun ikerlanen arabera, “Ilustre Hermandad de Nuestra señora de Aranzazu” izeneko elkartea 1612an Liman sortu zen; eta sortzaile, 1635 apirilaren 12ko ordenantza berrietan azaltzen denez, hauexek izan ziren: Naturales del Señorío de Bizkaia (49) y Provincia de Gipuzcoa y descendientes de ellos (35), naturales de la provincia de Alava (7), Reino de Navarra (9) y de las cuatro villas de la Montaña (5). Elkartea sortzearen helburua hauxe izanik: sortzaileen eta euskaldunen arteko elkar laguntzak bultzatzea.
XVIII. mendean izen berarekin sortzen da beste bat Mexikon, eta eraiki ere egun Colegio de las Vizcaínas izeneko ikastetxea eraikitzen dute, andrazkoen heziketarako. Eta XIX.ean urtaldi beretsuan azaltzen dira Habanako Asociación Vasco-Navarra de Beneficencia, Montevideoko Laurak Bat, Buenos Aireseko Laurak Bat eta Rio de Janeiroko Euskaldun Oro Bat.
Lehendabiziko bietan, Limakoan eta Mexikokoan, elkar laguntza zen helburu nagusi. Osterakoen izenek erakusten digutenez, atzerriko euskaldunek bazuten bestelakorik ere: “Laurak bat” hitzak argi erakusten du bere ikuspegi politikoa eta, beraz, ezin ukatu Euskal Herriaren egoeraz ere arduratzen zirena. Honen erakusgarri izan daitezke, Alberto Irigoien historialariak argitara berri duenez, aldi hartan Umaran jaunak Euskal Herriaren independentzia eskatuz Montevideon idatzi zituen idazlanak. Baina, hasieran esan bezala, euskal emigrazio eta erbesteratuen historia aztertu gabe dago, euskaldunok gizaldietan zehar izan duten eragin politiko eta ekonomikoa ikertzeke dagoen bezala.
Gaur egun, 200 bat Euskal Etxe dira; hauetatik 162k Eusko Jaurlaritzaren onarpena eskatu eta lortu dute. Hogeita bat naziootan kokatuta daude: Andorra, Argentina, Australia, Brasil, Dominikar Errepublika, Erresuma Batua, Espainia, El Salvador, Frantzia, Italia, Kanada, Kolonbia, Kuba, Mexiko, Paraguai, Peru, Puerto Rico, Txile, Uruguai, AEB eta Venezuela.
Esandakoez gain, egun ukaezina litzateke Euskal Herriaren izen ona gehienbat gizaldietan zehar erbesteratutako euskaldunei eta Euskal Etxeoi esker dela. Eta, eskerronez, Herri honek eta Erakunde Publikook badugula beraiekiko erantzukizuna. Baina ez hainbeste zertarako behar ditugun galderaren arabera egindako gogoetei erantzunez, zertarako behar gaituzten entzun eta aztertuz baizik.
Egitasmorik onenak interesdun bat baino gehiago dutenak omen badira, Euskal Etxeen alorrean ere adierazpen berbera egin daiteke. Gaur egun bada, zoritxarrez, ikuspegi honen aurkako jokabiderik: harremanak hain erraz sortu eta bultzatu daitezkeen mundu globalizatu honetan, benetan kaltegarri bilakatzen da berton ditugun arazoak bertaratzea. Euskal Herritik bultzatzen diren harremanek eta laguntzek nahitaez helburu hau izan beharko lukete: Euskal Etxeak elkarte bezala indartzea. Hala egiten ez den guztia litzateke kaltegarri. Zer esanik ez ikuspegi honetan oinarrituta luzatzen direna Eusko Jaurlaritzaren jokabideak eta laguntzak.
Horretarako, 1994ko maiatzaren 27ko 8. Legeak agintzen duenaren arabera, lau urterik behin Euskal Etxeen bilkura bat antolatzen da, eta bertan erakundeok landutako egitasmoari erantzunez antolatzen dira laguntza deialdiak, oso argi izanik zenbat eta elkarte sendoagoak izan, Herri honek ere ahalbide handiagoak izango dituela nazioarteko bere ibilbideetan.
Eta, hasieran aipatutako historia-ezagutza urria halatsu izan ez dadin etorkizunean, aipagarri deritzot urteotan garatzen ari garen Urazandi egitarauaz zerbait esatea. Azken 8 urteotan 32 ikerlan liburu argitaratu ditugu eta azken 100 urteotan Ameriketan argitaratutako euskal aldizkari denen digitalizazioa egin da; une honetan, Europan, Euskal Herritik kanpo argitaratutakoena planifikatzen ari gara. Honez gainera, Euskal Etxeak kokatuta dauden lurraldeetako egunkariek azken 100 urteotan euskaldunez idatzi dutena digitalizatzen ere ari gara. Lan guzti horren ondorioz, ikerleek eta historialariek 500.000 dokumentu inguru eskuratu ahal izango dituzte 2011. urterako. Euskal Herriaren eta euskaldunen erbesteratze-historia aztertu eta zabaltzeko gaur arte izan den agiri-bildumarik ugariena izango da.
Saia gaitezen Euskal Etxeak gero eta elkarte ahalmentsuagoak izan daitezen.
Bestalde, sarritan uste izan da euskaldunak bakarkako joerak ditugun pertsonak garela; hau da, indibidualistak garela. Historiak, ordea, erakusten du bestelakorik. Adibide gisa, munduan zehar bizirik dirauen Euskal Etxe sarea izan daiteke.
Gaur arte ezagutzen ditugun ikerlanen arabera, “Ilustre Hermandad de Nuestra señora de Aranzazu” izeneko elkartea 1612an Liman sortu zen; eta sortzaile, 1635 apirilaren 12ko ordenantza berrietan azaltzen denez, hauexek izan ziren: Naturales del Señorío de Bizkaia (49) y Provincia de Gipuzcoa y descendientes de ellos (35), naturales de la provincia de Alava (7), Reino de Navarra (9) y de las cuatro villas de la Montaña (5). Elkartea sortzearen helburua hauxe izanik: sortzaileen eta euskaldunen arteko elkar laguntzak bultzatzea.
XVIII. mendean izen berarekin sortzen da beste bat Mexikon, eta eraiki ere egun Colegio de las Vizcaínas izeneko ikastetxea eraikitzen dute, andrazkoen heziketarako. Eta XIX.ean urtaldi beretsuan azaltzen dira Habanako Asociación Vasco-Navarra de Beneficencia, Montevideoko Laurak Bat, Buenos Aireseko Laurak Bat eta Rio de Janeiroko Euskaldun Oro Bat.
Lehendabiziko bietan, Limakoan eta Mexikokoan, elkar laguntza zen helburu nagusi. Osterakoen izenek erakusten digutenez, atzerriko euskaldunek bazuten bestelakorik ere: “Laurak bat” hitzak argi erakusten du bere ikuspegi politikoa eta, beraz, ezin ukatu Euskal Herriaren egoeraz ere arduratzen zirena. Honen erakusgarri izan daitezke, Alberto Irigoien historialariak argitara berri duenez, aldi hartan Umaran jaunak Euskal Herriaren independentzia eskatuz Montevideon idatzi zituen idazlanak. Baina, hasieran esan bezala, euskal emigrazio eta erbesteratuen historia aztertu gabe dago, euskaldunok gizaldietan zehar izan duten eragin politiko eta ekonomikoa ikertzeke dagoen bezala.
Gaur egun, 200 bat Euskal Etxe dira; hauetatik 162k Eusko Jaurlaritzaren onarpena eskatu eta lortu dute. Hogeita bat naziootan kokatuta daude: Andorra, Argentina, Australia, Brasil, Dominikar Errepublika, Erresuma Batua, Espainia, El Salvador, Frantzia, Italia, Kanada, Kolonbia, Kuba, Mexiko, Paraguai, Peru, Puerto Rico, Txile, Uruguai, AEB eta Venezuela.
Esandakoez gain, egun ukaezina litzateke Euskal Herriaren izen ona gehienbat gizaldietan zehar erbesteratutako euskaldunei eta Euskal Etxeoi esker dela. Eta, eskerronez, Herri honek eta Erakunde Publikook badugula beraiekiko erantzukizuna. Baina ez hainbeste zertarako behar ditugun galderaren arabera egindako gogoetei erantzunez, zertarako behar gaituzten entzun eta aztertuz baizik.
Egitasmorik onenak interesdun bat baino gehiago dutenak omen badira, Euskal Etxeen alorrean ere adierazpen berbera egin daiteke. Gaur egun bada, zoritxarrez, ikuspegi honen aurkako jokabiderik: harremanak hain erraz sortu eta bultzatu daitezkeen mundu globalizatu honetan, benetan kaltegarri bilakatzen da berton ditugun arazoak bertaratzea. Euskal Herritik bultzatzen diren harremanek eta laguntzek nahitaez helburu hau izan beharko lukete: Euskal Etxeak elkarte bezala indartzea. Hala egiten ez den guztia litzateke kaltegarri. Zer esanik ez ikuspegi honetan oinarrituta luzatzen direna Eusko Jaurlaritzaren jokabideak eta laguntzak.
Horretarako, 1994ko maiatzaren 27ko 8. Legeak agintzen duenaren arabera, lau urterik behin Euskal Etxeen bilkura bat antolatzen da, eta bertan erakundeok landutako egitasmoari erantzunez antolatzen dira laguntza deialdiak, oso argi izanik zenbat eta elkarte sendoagoak izan, Herri honek ere ahalbide handiagoak izango dituela nazioarteko bere ibilbideetan.
Eta, hasieran aipatutako historia-ezagutza urria halatsu izan ez dadin etorkizunean, aipagarri deritzot urteotan garatzen ari garen Urazandi egitarauaz zerbait esatea. Azken 8 urteotan 32 ikerlan liburu argitaratu ditugu eta azken 100 urteotan Ameriketan argitaratutako euskal aldizkari denen digitalizazioa egin da; une honetan, Europan, Euskal Herritik kanpo argitaratutakoena planifikatzen ari gara. Honez gainera, Euskal Etxeak kokatuta dauden lurraldeetako egunkariek azken 100 urteotan euskaldunez idatzi dutena digitalizatzen ere ari gara. Lan guzti horren ondorioz, ikerleek eta historialariek 500.000 dokumentu inguru eskuratu ahal izango dituzte 2011. urterako. Euskal Herriaren eta euskaldunen erbesteratze-historia aztertu eta zabaltzeko gaur arte izan den agiri-bildumarik ugariena izango da.
Saia gaitezen Euskal Etxeak gero eta elkarte ahalmentsuagoak izan daitezen.
e.etxe bat Antxonentzat (Miel A. Elustondo)
Itsasoz bestaldera nindoan, hegaldi pisuaren zama arindu nahi eta liburua aletzen. Irakurtzen. Dagokigun gaiaz zeharo apartekoa, nire kautan. Gatibu sortu nintzen, Jokin Urain egile. Antxon Garcia del Molinoren bizitza kronika nahi baino gehiagotan latza, Dueñasko (Palentzia, Espainia) La Moraleja kartzelan biak elkarrekin zeuden garaian idatzia. Orrialdez orrialde irakurtzen ari eta hurrengo atala: “Fusilamenduak”. Eta gure gaira ekarri nau bertako lehenengo paragrafoak: “Centro Vascora ez nintzen ia azaldu ere egiten, noizean behin besterik ez: Santo Tomas egunez, Urte Zaharrean eta horrelakoetan, baina askoz gehiagotan ez. Han ez zegoen giro abertzalerik. Beste ingurune batean ibili ohi ginen gure taldetxokoak; Bilboko Arnaizen inprimategian elkartzen ginen lanaren ondoren, zahar eta gazte. Tabernetara joan, garagardoren bat hartu, berriketan egin…”. Caracasen ari da Molino, 1975eko fusilatzeak oroimenean. Ez zela tartean baizik euskal etxera (‘e.etxe’ hemendik atzera) azaltzen, han giro abertzalerik ez eta.
Hori da, beharbada, Euskal Herrian jaiook erbestera joan eta dugun makurra: etxeko betaurrekoak baliatzen ditugu nonahi eta beti. Eguzki-betaurrekoak janzten ditugu, nekerik gabe. Aldiz, ez dugu asmatzen erbesteko euskal herria ikusten lagunduko liguketen antiojorik eramaten.
Turbulentziak ditugu. Hegazkinaren dardara. Ez dago begiak liburuan iltzatuko dituenik. Hertsi ditut momentuko. Azkena hitz egin dudan australiarra etorri zait gogora. Miren Goikoetxea. Bermeoko euskaran mintzo den sidneytarra. Haren e.etxea eta, Molinarenaz bestelakoa. Ehun bat bazkide direla Sidneyko Gure Txokon. Euskaldun askorik ez dagoela han. Txikitan, bertan igaro ohi zituela Mirenek eguberri jaiak eta domekak. Pilotalekua ere baduela eta sasoi batean txapelketak ere egiten zituztela. Ordea, joanak direla zaharrak eta pilotaririk ez dela harrezkero… Miren Goikoetxea euskaraz hazia da etxean, ingelesez kanpoan, noiz australiartzat noiz euskalduntzat dauka bere burua, “egunaren arabera”, eta ez bide dio e.etxeari eskatzen eskaini diona besterik: euskaldun jatorrikoen biltoki izatea.
Oroit naiz Renotik Boisera egin nuen azkeneko bidaia. Idahoko hiriburuan eman nuen asteburua. E.etxean nintzen igande arratsaldean, Oregonen famatu egindako Mateo Osa boxeolariaren arreba Margaritarekin berriketan. Laster, guk nahi baino lehenago betiere, burrunba. Gazte koadrila, soinu handi eta pandero, dantzan trebatzen. Igande bazkalondoa, Boise, gazte andana, soinu eta pandero, Euskal Herrian bertako dantza taldea iduri. Eta ama lurrean jaioak garenon ohiko pentsamendua: “Dantzan ikasten bai, ari dira; euskaldunen seme-alaba edo loba dira, bai, nola deituraren jatorra inori ukatu; Basque Center-eko kide dira, eta etorkizun oparo… baina zer dakite, bada, Euskal Herriaz? Ez dira inoiz han izanak, euskaraz ez dakite hizkuntza zaharra dela besterik, ez dira abertzale, ez euskaltzale, ez euskal herritar… euskal-amerikar dira Boiseko e.etxe izen onekoan, National Geographic-en agertzeko moduko estanpa alaian”. Dantzan ari diren gelaz bestera, “egiazko euskaldunak”, Bizkaitik emigratu zuten semeak –andreak etxean lagata, nonbait–, tragoa egiten edo jokoan, bizkaiera zarratuan ari dira…
Molinotarrek, Goikoetxeak, Boiseko neska-mutil gazteek… denek ere nola-halako biltoki dute e.etxea, muga guztiak gorabehera. Izatez, deserrian diren euskaldunen bilgune nagusia da e.etxea, jan eta edan eta erretolikan jarduteko leku lehena, elkarrekin harremanetan sartzeko foroa, euskaltasuna gauzatzeko plaza, euskal izatea gatzatzen deneko larraina…
San Frantzisko, Boise, Mexiko Hiria, New York, Habana, Bogota, Valladolid, Bartzelona… zer dute euskaldunek e.etxea, larrain hori baino? E.etxerik ez duten herrietan, zer dituzte bateko eta besteko taberna jakinek, zer dugu Molinoren “Bilboko Arnaizen inprimategia” Caracasen, zer Bar Gernika Boisen, Inclan frontoia Mexiko hirian, Matxitxa’s korner Habana erdian… Atzerrian diren euskaldunen babes eta aterpe, ondoko belaunaldien arrago… Horrela diote e.etxe gehien-gehienen estatutuek ere. Horixe nahi.
Erbesteko e.etxeak e.etxe, asmo berean direla begitantzen zait Euskal Herrian bertan ere halako eta halako elkarte, honako kafe antzoki eta besteko elkarte… Pirinio bazterreko gure herrietan ere, askok e.etxea dute amets, ez dute, nonbait, non gatzatu euskaltasuna… Gure artean bizi den hamaikak egiten du bat horretan munduan sakabanaturik bizi diren e.etxeko euskaldunekin. “Diasporan bizi gara geure lurrean bertan ere”. Esanda dago lehenago ere...
Molinori ez dio balio Caracaseko e.etxeak. Aldiz, on du Arnaizen inprimategia, Bilbokoarena. Bikaina! Izan ere, e.etxeak dituzten herriak baino hagitzez haboro dira gisako aterperik ez dutenak. Ordea, denetan da “Arnaizen inprimategi” bat, taberna edo jatetxe itxuran, gehienetan. Euskaldun izaten laguntzen duten babesguneak, e.etxe jatorren egitasmorik eta ekitaldi sorta antolatzeko ahalmenik ez badute ere. Hostope bat, bederen, e.etxea.
Ez naiz momentuan bertan jabetu baina atzean utziak izan behar ditugu turbulentziak. Gatibu sortu nintzen. Berriz heldu diot. Presondegiko e.etxean naiz. Zain ditut Antxon, Koldo, Jokin…
Hori da, beharbada, Euskal Herrian jaiook erbestera joan eta dugun makurra: etxeko betaurrekoak baliatzen ditugu nonahi eta beti. Eguzki-betaurrekoak janzten ditugu, nekerik gabe. Aldiz, ez dugu asmatzen erbesteko euskal herria ikusten lagunduko liguketen antiojorik eramaten.
Turbulentziak ditugu. Hegazkinaren dardara. Ez dago begiak liburuan iltzatuko dituenik. Hertsi ditut momentuko. Azkena hitz egin dudan australiarra etorri zait gogora. Miren Goikoetxea. Bermeoko euskaran mintzo den sidneytarra. Haren e.etxea eta, Molinarenaz bestelakoa. Ehun bat bazkide direla Sidneyko Gure Txokon. Euskaldun askorik ez dagoela han. Txikitan, bertan igaro ohi zituela Mirenek eguberri jaiak eta domekak. Pilotalekua ere baduela eta sasoi batean txapelketak ere egiten zituztela. Ordea, joanak direla zaharrak eta pilotaririk ez dela harrezkero… Miren Goikoetxea euskaraz hazia da etxean, ingelesez kanpoan, noiz australiartzat noiz euskalduntzat dauka bere burua, “egunaren arabera”, eta ez bide dio e.etxeari eskatzen eskaini diona besterik: euskaldun jatorrikoen biltoki izatea.
Oroit naiz Renotik Boisera egin nuen azkeneko bidaia. Idahoko hiriburuan eman nuen asteburua. E.etxean nintzen igande arratsaldean, Oregonen famatu egindako Mateo Osa boxeolariaren arreba Margaritarekin berriketan. Laster, guk nahi baino lehenago betiere, burrunba. Gazte koadrila, soinu handi eta pandero, dantzan trebatzen. Igande bazkalondoa, Boise, gazte andana, soinu eta pandero, Euskal Herrian bertako dantza taldea iduri. Eta ama lurrean jaioak garenon ohiko pentsamendua: “Dantzan ikasten bai, ari dira; euskaldunen seme-alaba edo loba dira, bai, nola deituraren jatorra inori ukatu; Basque Center-eko kide dira, eta etorkizun oparo… baina zer dakite, bada, Euskal Herriaz? Ez dira inoiz han izanak, euskaraz ez dakite hizkuntza zaharra dela besterik, ez dira abertzale, ez euskaltzale, ez euskal herritar… euskal-amerikar dira Boiseko e.etxe izen onekoan, National Geographic-en agertzeko moduko estanpa alaian”. Dantzan ari diren gelaz bestera, “egiazko euskaldunak”, Bizkaitik emigratu zuten semeak –andreak etxean lagata, nonbait–, tragoa egiten edo jokoan, bizkaiera zarratuan ari dira…
Molinotarrek, Goikoetxeak, Boiseko neska-mutil gazteek… denek ere nola-halako biltoki dute e.etxea, muga guztiak gorabehera. Izatez, deserrian diren euskaldunen bilgune nagusia da e.etxea, jan eta edan eta erretolikan jarduteko leku lehena, elkarrekin harremanetan sartzeko foroa, euskaltasuna gauzatzeko plaza, euskal izatea gatzatzen deneko larraina…
San Frantzisko, Boise, Mexiko Hiria, New York, Habana, Bogota, Valladolid, Bartzelona… zer dute euskaldunek e.etxea, larrain hori baino? E.etxerik ez duten herrietan, zer dituzte bateko eta besteko taberna jakinek, zer dugu Molinoren “Bilboko Arnaizen inprimategia” Caracasen, zer Bar Gernika Boisen, Inclan frontoia Mexiko hirian, Matxitxa’s korner Habana erdian… Atzerrian diren euskaldunen babes eta aterpe, ondoko belaunaldien arrago… Horrela diote e.etxe gehien-gehienen estatutuek ere. Horixe nahi.
Erbesteko e.etxeak e.etxe, asmo berean direla begitantzen zait Euskal Herrian bertan ere halako eta halako elkarte, honako kafe antzoki eta besteko elkarte… Pirinio bazterreko gure herrietan ere, askok e.etxea dute amets, ez dute, nonbait, non gatzatu euskaltasuna… Gure artean bizi den hamaikak egiten du bat horretan munduan sakabanaturik bizi diren e.etxeko euskaldunekin. “Diasporan bizi gara geure lurrean bertan ere”. Esanda dago lehenago ere...
Molinori ez dio balio Caracaseko e.etxeak. Aldiz, on du Arnaizen inprimategia, Bilbokoarena. Bikaina! Izan ere, e.etxeak dituzten herriak baino hagitzez haboro dira gisako aterperik ez dutenak. Ordea, denetan da “Arnaizen inprimategi” bat, taberna edo jatetxe itxuran, gehienetan. Euskaldun izaten laguntzen duten babesguneak, e.etxe jatorren egitasmorik eta ekitaldi sorta antolatzeko ahalmenik ez badute ere. Hostope bat, bederen, e.etxea.
Ez naiz momentuan bertan jabetu baina atzean utziak izan behar ditugu turbulentziak. Gatibu sortu nintzen. Berriz heldu diot. Presondegiko e.etxean naiz. Zain ditut Antxon, Koldo, Jokin…
Aldatu, izaten segitzeko (Joseba Etxarri Lizeaga)
Euskal etxeak, historikoki, Euskal Herritik kanpora ateratako euskaldunek atzean utzitako mundua euren artean atxiki eta biziarazteko elkarteak izan dira, Euskal Herriaren eta euskal kultura eta ohituren luzapena. Pirinio magalean jaiotakoek sortu zituzten, naturaltasunez, zeukaten zerbait (euren izaera, nortasuna, kultura eta moldeak) gorde eta iraun arazteko, eta herrialde berrian jaiotako belaunaldiei pasatzeko. Denborarekin, emigranteak desagertu eta bertan jaiotako bigarren, hirugarren eta belaunaldi gehiagokoek hartu dute Euskal Etxeetako gidaritza, jakitate handiago edo gutxiagorekin, baina borondatea gidari, begiak erroekiko loturei segida ematean jarrita.
Idahoko euskaldunek, Estatu Batuetan, sarritan esandakoa da bertako hiru euskal belaunaldietako bakoitzak garaian garaiko erantzun diferentea eman izan diela azken ehun urteotan beti bera izan duten gaiari. Belaunaldi bakoitza egoera eta testuinguru desberdin batetik abiatu da eta horrek erantzun diferente bat eman arazi dio galdera berari: zer egin euskal kulturak eta nortasunak bertako gizartean iraun dezan? Garai bakoitzak gizarte instituzio diferente bat sortzea eskatu die.
Buruz ari naiz –lerro hauek Elko Nevadako motel bateko gelan ari bainaiz idazten, elurrez inguratuta, Renorako bidean–, baina belaunaldi emigrantearen erantzuna, euskal nortasuna gordetzeko, hotelak izan ziren. Belaunaldi emigranteak hotelak –euskal ostatuak– sortu zituen, emigrante ezkongabeen biltoki eta babesleku, lagunekin euskaraz solasteko eremu, Euskal Herriko moduko giroa, jatekoa eta moldeekin. Bigarren belaunaldiak, berriz, Euskal Etxea sortu zuen: ostatuetako emigrante ezkongabea ezkondu egin baita eta erresuma edo herrialde berrian jaioak dituen seme-alabak bere kultur erroekin harremanetan hazi nahi baititu. Emigrante ezkonduak eta bertan jaiotako lehenengo belaunaldiak sortutako instituzioa litzateke Euskal Etxea. Gurasoak musean edo briskan ari diren bitartean, haurrek euskal dantzak ikasten dituzte. Ostatuetan bezala, gustatzen zaie Euskal Etxean festak Euskal Herriko erara egitea eta euskal janaria jatea eta giro horretan haziko dituzte seme-alabak. Hoteletan begiak Euskal Herrira itzultzean jarrita zeuzkana bertakotu egin da eta planak bertarako antolatzeari ekin dio, William Douglassek hainbatetan aipatutako euskal marratxodunei bidea emanez: euskal-argentinarrei, euskal-estatubatuarrei, euskal-australiarrei...
Hirugarren belaunaldia, ostera, sortzez da erabat bertakoa eta eskas gelditzen zaio gurasoengandik jasotako instituzioa: Euskal Etxea ez zaio aski, dagoen horretan. Izan ere, Euskal Herritik heldutako belaunaldia berez zen euskalduna. Bere gurasoen belaunaldiak ere, emigranteen seme edo alaba izanik, gertu-gertutik bizi izan du euskalduntasuna eta agian euskara ere mintzatzen du edo mintzatzen zuen txikitan. Aurreko belaunaldiak ez bezala, Unibertsitatera joateko aukera izan du eta ekonomikoki ere ongi dabil, hein batean aurreko belaunaldietakoen sakrifizioen ondotik. Konturatzen da euskalduntasuna inguruan duen zerbait dela, baina berau galtzeko arriskua ikusten du eta ohartzen da batzuek, bere belaunaldi berean, nahiago dutela bizia soilik herrialde berriko herritar gisa egin. Familia berean, anaia edo arreba batzuk aktibo dira euskal komunitatean eta beste batzuek ezertarako ez dute presente.
Euskalduna izatea, beraz, hautazkoa bihurtu da. Euskal hariari tiratzen dioten hirugarren belaunaldikoek edukiz bete nahi dute beren erroei buruzko jakinmina eta ikasi eta sakondu egin nahi dute euskaldunei buruz. Konturatzen dira zaintzen ez badute euren alderdi hori galtzeko zorian egon daitezkeela, eta bide berriak jorratu nahi eta behar dituzte beren hurrengo belaunaldiei, eurei aurrekoek utzi zietena utzi ahal izateko, katea eten ez dadin. Batzuk euskara ikasten hasten dira, ahala badute Euskal Herrira bidaiatzen dira, eta ekimen berriak sortzen dituzte segida horri begira. Euskal Herrian ikasteko programak sortzen dira. Boisen belaunaldi honek Ikastola sortzen du, haurrentzako musika eta dantza klaseak, lotura berriak hasten ditu Euskal Herriko euskaldunekin eta euskal administrazioekin. Boise eta Gernika senidetu egiten dira, Jaialdi euskal festa erraldoia antolatzen dute, eta ugaldu egiten dira itsasoz bi aldeetako euskaldunen arteko harremanak. Teknologia berriak erruz erabiltzen ditu, inportantea baitzaio Euskal Herriarekin daukan harreman zuzen hori.
XXI. mendeko Euskal Etxe batek beharko luke oro har eragile izan eta dagoen tokiko gizartean errotuta egon, bertara eskainiz bere lehenengo euskal ekarpena. Ibarretxe lehendakariak hamaika aldiz esan du diasporara egiten dituen bidaia ugarietan:
“Euskaldun ona izateko Argentinan, lehenik argentinar ona behar da izan”. Partaidetza, espiritu kritikoa eta ardurak hartzea bultzatu beharko luke, batez ere gazte jendeari aukerak eta bideak eskainiz, bazkide eta lagunen hobekuntza pertsonala erraztuz, euskal kultura lantzeak edo euskal ekimenetan aritzeak azken finean pertsonaren aberastea eta hazkuntza laguntzen dituenean hartzen baitu bere benetako dimentsioa.
Euskal administrazioen, eta gehienbat Eusko Jaurlaritzaren aldetik, bideak errazteko politika sendoa eskatzen du. Hau da, diasporara errespetuz inguratzea euren esanetara jarriz, eta euren eskuetan tresnak ipintzea, euskaldun izan nahi duenak eta amankomunean daukagun kultura eta identitatearen alde lan egin nahi duenak hala egiteko laguntza eta sostengua izan ditzan. Zerbitzu espiritua eskatzen die euskal agintariei, Euskal Etxeak, finean, bolondresez osatutako elkarteak baitira, eta boluntarioak, edozein elkartetan, musutruk eta entusiasmoz lan egiten segitzeko, motibazioa behar baitu, bere lana ezagutarazi eta aintzat hartzea, eta lanean ari den orori, egiten duen lana zein inportantea den gu guztiontzako jakinarazi eta sentitzea. Eta hori ere, biltzea, laguntzea, sustatzea eta animatzea zeregin garrantzitsuak dira diasporan. Ilusioa sortu eta atxiki araztea.
Lerro hauek idazteko Larrunetik egindako galderak ‘Zein etorkizun irizten diezu Euskal Etxeei?’ zioen. Eta erantzunak ‘segun’ behar du izan: Batzuei ona eta beste batzuei txarra. Euskal Etxeen baitan eta euskal administrazioen baitan dago. Euskal Etxeetan, Idahoko kasuan bezala, gakoa nor bere buruari galderak egiten hastean datza: zertarako nahi dut Euskal Etxea? Betetzen ditu gaur egun daukadan Euskal Etxeak bere bazkideen espektatibak? Komunitatea biltzeko balio du ala euskal komunitate gehiago dago Euskal Etxetik kanpo barruan baino? Zer eskaintzen die gazteei gure artera etorri eta gustura egon daitezen? Boisen, eta Boisen bezala beste toki askotan, ari dira galdera horiek mahaigaineratu eta erantzuteak eskatzen duen ahalegin serioa egiten. Batzuetan, zenbat eta Euskal Etxe handiago eta zaharragoa, bizio gehiago eta pisu gehiago gauzak mugitzeko. Eta ez mugitzeak kasu askotan heriotza ekar dezake. Aldaketa etengabean ari den munduak aldaketak eskatzen dizkio Euskal Etxeari helburu beretsuak betetzen segitzeko, eta toki batzuetan nahi edota ahalik ez daukate bide horri ekiteko. Beste askotan bai.
Idahoko euskaldunek, Estatu Batuetan, sarritan esandakoa da bertako hiru euskal belaunaldietako bakoitzak garaian garaiko erantzun diferentea eman izan diela azken ehun urteotan beti bera izan duten gaiari. Belaunaldi bakoitza egoera eta testuinguru desberdin batetik abiatu da eta horrek erantzun diferente bat eman arazi dio galdera berari: zer egin euskal kulturak eta nortasunak bertako gizartean iraun dezan? Garai bakoitzak gizarte instituzio diferente bat sortzea eskatu die.
Buruz ari naiz –lerro hauek Elko Nevadako motel bateko gelan ari bainaiz idazten, elurrez inguratuta, Renorako bidean–, baina belaunaldi emigrantearen erantzuna, euskal nortasuna gordetzeko, hotelak izan ziren. Belaunaldi emigranteak hotelak –euskal ostatuak– sortu zituen, emigrante ezkongabeen biltoki eta babesleku, lagunekin euskaraz solasteko eremu, Euskal Herriko moduko giroa, jatekoa eta moldeekin. Bigarren belaunaldiak, berriz, Euskal Etxea sortu zuen: ostatuetako emigrante ezkongabea ezkondu egin baita eta erresuma edo herrialde berrian jaioak dituen seme-alabak bere kultur erroekin harremanetan hazi nahi baititu. Emigrante ezkonduak eta bertan jaiotako lehenengo belaunaldiak sortutako instituzioa litzateke Euskal Etxea. Gurasoak musean edo briskan ari diren bitartean, haurrek euskal dantzak ikasten dituzte. Ostatuetan bezala, gustatzen zaie Euskal Etxean festak Euskal Herriko erara egitea eta euskal janaria jatea eta giro horretan haziko dituzte seme-alabak. Hoteletan begiak Euskal Herrira itzultzean jarrita zeuzkana bertakotu egin da eta planak bertarako antolatzeari ekin dio, William Douglassek hainbatetan aipatutako euskal marratxodunei bidea emanez: euskal-argentinarrei, euskal-estatubatuarrei, euskal-australiarrei...
Hirugarren belaunaldia, ostera, sortzez da erabat bertakoa eta eskas gelditzen zaio gurasoengandik jasotako instituzioa: Euskal Etxea ez zaio aski, dagoen horretan. Izan ere, Euskal Herritik heldutako belaunaldia berez zen euskalduna. Bere gurasoen belaunaldiak ere, emigranteen seme edo alaba izanik, gertu-gertutik bizi izan du euskalduntasuna eta agian euskara ere mintzatzen du edo mintzatzen zuen txikitan. Aurreko belaunaldiak ez bezala, Unibertsitatera joateko aukera izan du eta ekonomikoki ere ongi dabil, hein batean aurreko belaunaldietakoen sakrifizioen ondotik. Konturatzen da euskalduntasuna inguruan duen zerbait dela, baina berau galtzeko arriskua ikusten du eta ohartzen da batzuek, bere belaunaldi berean, nahiago dutela bizia soilik herrialde berriko herritar gisa egin. Familia berean, anaia edo arreba batzuk aktibo dira euskal komunitatean eta beste batzuek ezertarako ez dute presente.
Euskalduna izatea, beraz, hautazkoa bihurtu da. Euskal hariari tiratzen dioten hirugarren belaunaldikoek edukiz bete nahi dute beren erroei buruzko jakinmina eta ikasi eta sakondu egin nahi dute euskaldunei buruz. Konturatzen dira zaintzen ez badute euren alderdi hori galtzeko zorian egon daitezkeela, eta bide berriak jorratu nahi eta behar dituzte beren hurrengo belaunaldiei, eurei aurrekoek utzi zietena utzi ahal izateko, katea eten ez dadin. Batzuk euskara ikasten hasten dira, ahala badute Euskal Herrira bidaiatzen dira, eta ekimen berriak sortzen dituzte segida horri begira. Euskal Herrian ikasteko programak sortzen dira. Boisen belaunaldi honek Ikastola sortzen du, haurrentzako musika eta dantza klaseak, lotura berriak hasten ditu Euskal Herriko euskaldunekin eta euskal administrazioekin. Boise eta Gernika senidetu egiten dira, Jaialdi euskal festa erraldoia antolatzen dute, eta ugaldu egiten dira itsasoz bi aldeetako euskaldunen arteko harremanak. Teknologia berriak erruz erabiltzen ditu, inportantea baitzaio Euskal Herriarekin daukan harreman zuzen hori.
XXI. mendeko Euskal Etxe batek beharko luke oro har eragile izan eta dagoen tokiko gizartean errotuta egon, bertara eskainiz bere lehenengo euskal ekarpena. Ibarretxe lehendakariak hamaika aldiz esan du diasporara egiten dituen bidaia ugarietan:
“Euskaldun ona izateko Argentinan, lehenik argentinar ona behar da izan”. Partaidetza, espiritu kritikoa eta ardurak hartzea bultzatu beharko luke, batez ere gazte jendeari aukerak eta bideak eskainiz, bazkide eta lagunen hobekuntza pertsonala erraztuz, euskal kultura lantzeak edo euskal ekimenetan aritzeak azken finean pertsonaren aberastea eta hazkuntza laguntzen dituenean hartzen baitu bere benetako dimentsioa.
Euskal administrazioen, eta gehienbat Eusko Jaurlaritzaren aldetik, bideak errazteko politika sendoa eskatzen du. Hau da, diasporara errespetuz inguratzea euren esanetara jarriz, eta euren eskuetan tresnak ipintzea, euskaldun izan nahi duenak eta amankomunean daukagun kultura eta identitatearen alde lan egin nahi duenak hala egiteko laguntza eta sostengua izan ditzan. Zerbitzu espiritua eskatzen die euskal agintariei, Euskal Etxeak, finean, bolondresez osatutako elkarteak baitira, eta boluntarioak, edozein elkartetan, musutruk eta entusiasmoz lan egiten segitzeko, motibazioa behar baitu, bere lana ezagutarazi eta aintzat hartzea, eta lanean ari den orori, egiten duen lana zein inportantea den gu guztiontzako jakinarazi eta sentitzea. Eta hori ere, biltzea, laguntzea, sustatzea eta animatzea zeregin garrantzitsuak dira diasporan. Ilusioa sortu eta atxiki araztea.
Lerro hauek idazteko Larrunetik egindako galderak ‘Zein etorkizun irizten diezu Euskal Etxeei?’ zioen. Eta erantzunak ‘segun’ behar du izan: Batzuei ona eta beste batzuei txarra. Euskal Etxeen baitan eta euskal administrazioen baitan dago. Euskal Etxeetan, Idahoko kasuan bezala, gakoa nor bere buruari galderak egiten hastean datza: zertarako nahi dut Euskal Etxea? Betetzen ditu gaur egun daukadan Euskal Etxeak bere bazkideen espektatibak? Komunitatea biltzeko balio du ala euskal komunitate gehiago dago Euskal Etxetik kanpo barruan baino? Zer eskaintzen die gazteei gure artera etorri eta gustura egon daitezen? Boisen, eta Boisen bezala beste toki askotan, ari dira galdera horiek mahaigaineratu eta erantzuteak eskatzen duen ahalegin serioa egiten. Batzuetan, zenbat eta Euskal Etxe handiago eta zaharragoa, bizio gehiago eta pisu gehiago gauzak mugitzeko. Eta ez mugitzeak kasu askotan heriotza ekar dezake. Aldaketa etengabean ari den munduak aldaketak eskatzen dizkio Euskal Etxeari helburu beretsuak betetzen segitzeko, eta toki batzuetan nahi edota ahalik ez daukate bide horri ekiteko. Beste askotan bai.
Euskal etxeak Argentinan: Aldaketaren erronka (Mariana Fernandez)
Lan korapilatsua da Argentinako euskal etxeen egungo egoera eta etorkizuna aztertzea, arrazoi batengatik batez ere: laurogeita hamar euskal etxe daude. Duela hogei urte baino gutxiago sortu ziren gehienak, baina sortu zirenean, euskal zentro zaharrenen kudeaketa ereduari jarraitu zioten. Denborak aurrera egin ahala, beren errealitatera eta idiosinkrasiara egokitu zen kudeaketa eredu hori.
Erakunde berri hauen berezitasunetako bat da emakume asko daudela goi karguetan, eta askotan horiek dira erakunde hauen benetako sustatzaileak. Aitzitik, gazteak behar dira, jardueretan askok parte hartzen badute ere, oso gutxi izaten baitira erabakiak hartzeko karguetan.
Bereziki azpimarragarria da Argentinan jaiotako euskaldunek beren buruaz duten iritzia. Izan ere, Euskal Herrian jaiotako pertsonen ondorengo direnez, “euskalduntzat” dute euren burua. Horregatik, EHNA eta beste hainbat ekimen, balio sentimentalaz gain, Euskal Herriarekiko benetako konpromiso gisa hartu dituzte han; Euskal Herriarekiko duten sentimenduari lotutako jarrera zehatza da. Ildo horretan, belaunaldiz belaunaldi, gero eta gehiagok hartzen dute Euskal Herria jatorrizko herrialde gisa, eta gero eta gutxiagok Frantzia eta Espainia. Guretzat oso arrunta da hori, eta Euskal Herritik merezi duen arreta eman beharko genioke, erabakigarria gerta baitaiteke gurean.
Baina egun, euskal etxeez gain badira “euskal kontuei” buruz jakiteko bestelako bideak ere. Teknologia berriek antzina ezinezkoa zen informazioa jartzen digute eskura. Baliabide hori indartzeko eta gogoeta eremu bat sortzeko, azken urteetan oinarrizko hainbat programa sortu dira, Euskal Herriaren egungo egoeraren berri ematen dutenak. Hori ezinbestekoa da gure herrian, espainiar multimedia bitartekoek gure komunikabideak isilarazten edo manipulatzen dituzte eta. Horiek horrela, euskal etxeek bestelako papera izan beharko lukete. Izan ere, euskal zentroen egiturari esker, Euskal Herriaren errealitatea azalera daiteke.
Zenbait gai ordea ez dira eztabaidatzen, “euskal etxeetan politika sartuko den” beldur. Dantza, musika, euskara, gastronomia, euskal funtzionarioen bisitak –erakundeen ordezkari gisa, ez politikari gisa– eta historia –ez dutelako “politikotzat” hartzen, lantzen diren gaiak politikoak izan arren– begi onez hartzen dituzte; eta beraz, argi geratzen da egungo egoerari diotela beldurra, ez iraganari.
Azken urteetan askok kritikatu dute egungo egoeraren inguruko kezkengatik ez direla euskal etxe berriak zabaltzen. Hori dela eta, zer alda daitekeen aztertzen hasi dira zenbait erakunde, laster gauzatuko direlakoan.
Ildo horretan, Buenos Airesko Eusketxe azpimarratu nahi dut, egungo gaiak aztertzen baitituzte bertan, askotariko hizlarien eskutik. Jendeak egiazko interesa du, eta euskaldunak, euskaldun-argentinarrak nahiz euskal jatorrikoak ez direnak erakarri dituzte. Ondorioz, komunitatean barneratzea lortu dute.
Herri mailan oso jende gutxik landu ditzake gai historikoak eta gaurkotasunekoak, ondoren azterketa eta gogoeta egiteko moduan. Baina azken urtean euskaldun-argentinar ikasle talde bat sortu da La Platako Unibertsitate Nazionalean, Pedro Mauregi Larrandak koordinatuta eta César Arrondo irakasleak lagunduta, halako gaietan sakontzeko. Ikasleek eurek diotenez, “euskal kontuak unibertsitateetan barneratzea da helburua, euskal gatazkari buruz bestelako oinarrietatik abiatuta eztabaidatzeko”. Ekimen hori arrakastatsua izango da, eta kideak hainbat herrialdetakoak direnez, garrantzitsua ere izango da.
Horrez gain, barnealdeko euskal etxeek eta komunitateak gero eta harreman estuagoa dute. José C. Pazen, Toki Eder Euskal Etxea da horren erakusgarri. Bi mundu uztartzen dira bertan: batetik Euskal Herria eta bestetik tokiko komunitatea, eta horri esker, Euskal Herria beste ikuspegi batetik ezagutzeko aukera ematen du. José C. Paz eta Oñati anaitzeko, Toki Ederri eman zaio bertatik bidaltzen diren laguntzak entregatzeko eta zailtasunak dituzten pertsonen lan prestakuntza hobetzeko jardueren ardura. Oñatik egiten duen lana eta bere jarrera goragarria alde batera utzita, proiektu hori oso garrantzitsua izan da hala euskal etxearentzat nola bertako komunitatearentzat. Euskal etxeak funtzio solidario garrantzitsua du gizartean, eta euskal herriaren berezko baloreen bitartez barneratu da komunitatean, hitzetatik ekintzetara pasatuz. Horrez gain, laguntzak jasotzen dituztenak eta komunitatea oro har, euskal herria ezagutzen hasi dira. Zeregin horrek norabide eta bizimodu berria eman dizkio euskal etxeari, eta argi utzi du taldearen gizarte funtzioa aberastu egiten dela, komunitatera zabaltzean.
131 urte igaro dira lehen euskal etxeak sortu zirenetik; kezka eta behar berriak ditugu erantzuteko, eta gure esku dago horiek gauzatzea.
Erakunde berri hauen berezitasunetako bat da emakume asko daudela goi karguetan, eta askotan horiek dira erakunde hauen benetako sustatzaileak. Aitzitik, gazteak behar dira, jardueretan askok parte hartzen badute ere, oso gutxi izaten baitira erabakiak hartzeko karguetan.
Bereziki azpimarragarria da Argentinan jaiotako euskaldunek beren buruaz duten iritzia. Izan ere, Euskal Herrian jaiotako pertsonen ondorengo direnez, “euskalduntzat” dute euren burua. Horregatik, EHNA eta beste hainbat ekimen, balio sentimentalaz gain, Euskal Herriarekiko benetako konpromiso gisa hartu dituzte han; Euskal Herriarekiko duten sentimenduari lotutako jarrera zehatza da. Ildo horretan, belaunaldiz belaunaldi, gero eta gehiagok hartzen dute Euskal Herria jatorrizko herrialde gisa, eta gero eta gutxiagok Frantzia eta Espainia. Guretzat oso arrunta da hori, eta Euskal Herritik merezi duen arreta eman beharko genioke, erabakigarria gerta baitaiteke gurean.
Baina egun, euskal etxeez gain badira “euskal kontuei” buruz jakiteko bestelako bideak ere. Teknologia berriek antzina ezinezkoa zen informazioa jartzen digute eskura. Baliabide hori indartzeko eta gogoeta eremu bat sortzeko, azken urteetan oinarrizko hainbat programa sortu dira, Euskal Herriaren egungo egoeraren berri ematen dutenak. Hori ezinbestekoa da gure herrian, espainiar multimedia bitartekoek gure komunikabideak isilarazten edo manipulatzen dituzte eta. Horiek horrela, euskal etxeek bestelako papera izan beharko lukete. Izan ere, euskal zentroen egiturari esker, Euskal Herriaren errealitatea azalera daiteke.
Zenbait gai ordea ez dira eztabaidatzen, “euskal etxeetan politika sartuko den” beldur. Dantza, musika, euskara, gastronomia, euskal funtzionarioen bisitak –erakundeen ordezkari gisa, ez politikari gisa– eta historia –ez dutelako “politikotzat” hartzen, lantzen diren gaiak politikoak izan arren– begi onez hartzen dituzte; eta beraz, argi geratzen da egungo egoerari diotela beldurra, ez iraganari.
Azken urteetan askok kritikatu dute egungo egoeraren inguruko kezkengatik ez direla euskal etxe berriak zabaltzen. Hori dela eta, zer alda daitekeen aztertzen hasi dira zenbait erakunde, laster gauzatuko direlakoan.
Ildo horretan, Buenos Airesko Eusketxe azpimarratu nahi dut, egungo gaiak aztertzen baitituzte bertan, askotariko hizlarien eskutik. Jendeak egiazko interesa du, eta euskaldunak, euskaldun-argentinarrak nahiz euskal jatorrikoak ez direnak erakarri dituzte. Ondorioz, komunitatean barneratzea lortu dute.
Herri mailan oso jende gutxik landu ditzake gai historikoak eta gaurkotasunekoak, ondoren azterketa eta gogoeta egiteko moduan. Baina azken urtean euskaldun-argentinar ikasle talde bat sortu da La Platako Unibertsitate Nazionalean, Pedro Mauregi Larrandak koordinatuta eta César Arrondo irakasleak lagunduta, halako gaietan sakontzeko. Ikasleek eurek diotenez, “euskal kontuak unibertsitateetan barneratzea da helburua, euskal gatazkari buruz bestelako oinarrietatik abiatuta eztabaidatzeko”. Ekimen hori arrakastatsua izango da, eta kideak hainbat herrialdetakoak direnez, garrantzitsua ere izango da.
Horrez gain, barnealdeko euskal etxeek eta komunitateak gero eta harreman estuagoa dute. José C. Pazen, Toki Eder Euskal Etxea da horren erakusgarri. Bi mundu uztartzen dira bertan: batetik Euskal Herria eta bestetik tokiko komunitatea, eta horri esker, Euskal Herria beste ikuspegi batetik ezagutzeko aukera ematen du. José C. Paz eta Oñati anaitzeko, Toki Ederri eman zaio bertatik bidaltzen diren laguntzak entregatzeko eta zailtasunak dituzten pertsonen lan prestakuntza hobetzeko jardueren ardura. Oñatik egiten duen lana eta bere jarrera goragarria alde batera utzita, proiektu hori oso garrantzitsua izan da hala euskal etxearentzat nola bertako komunitatearentzat. Euskal etxeak funtzio solidario garrantzitsua du gizartean, eta euskal herriaren berezko baloreen bitartez barneratu da komunitatean, hitzetatik ekintzetara pasatuz. Horrez gain, laguntzak jasotzen dituztenak eta komunitatea oro har, euskal herria ezagutzen hasi dira. Zeregin horrek norabide eta bizimodu berria eman dizkio euskal etxeari, eta argi utzi du taldearen gizarte funtzioa aberastu egiten dela, komunitatera zabaltzean.
131 urte igaro dira lehen euskal etxeak sortu zirenetik; kezka eta behar berriak ditugu erantzuteko, eta gure esku dago horiek gauzatzea.
Euskal nortasunak eta euskal etxeak: Nola izan behar duten, berritzearen pean (Gloria Totoricaguena)
Euskal etxeak eta euskal diasporak oro har, une erabakigarrian daude, hainbat bide baitituzte aukeratzeko. Izan ere, belaunaldi aldaketa gertatu da –adinean eta etorkinen belaunaldietan; herrialde berrian jaiotako lehen belaunaldia, herrialdean jaiotako bigarren belaunaldia, eta abar–, globalizazioaren eta teknologia berrien ondorioak agerikoak dira, eta banakoaren eta taldearen nortasunari buruzko ikuspegi berria zabaldu da. Gaur egun, 163 bat euskal elkarte daude Eusko Jaurlaritzan erregistratuta, eta beste hainbat Nafarroako Foru Gobernuan. Gizartea, hezkuntza eta gobernua antolatzeko berezko sistemak dituzte. Euskal etxeak enbaxada informal gisa erabiltzen dira eta euskal historian, turismoan, ekitaldietan, genealogian, artean eta kulturan interesa duten kazetari, politikari, irakasle eta herritarren milaka galderari erantzuten diete.
Erakunde baten dinamismoa prozesu bat da, pertsonen nortasunaren antzekoa: nortasuna, oro har, dinamikoa baita, ez estatikoa. Bizitzan faseak igaro ahala etengabe eraikitzen dugu gure nortasuna, eta horri esker harremanetan jartzen gara bestelako pertsona, kultura eta gizarteekin. Erakundeak ere dinamikoak dira, eta berezko erritmoa dute, beren bazkideen eta liderren ezaugarrien arabera.
Euskal asoziazionismoa 1600. urtetik ageri da diasporan, Perun. Mendetan zehar, leku ezezagunetara joaten ziren lehen euskaldunek era guztietako informazioa eta laguntza jaso zuten jende ezagunarengandik, eta ondotik, etengabea izan da familia-kide, lagun eta auzokideen joan-etorria. Hasieran beraz, euskal emigranteen belaunaldiak oinarrizko ekonomia, lan eta etxebizitza beharrak asetzen saiatu ziren. Geroago, talde bateko kide izateko gizarte beharrari erantzun zioten, “gure” komunitate bateko kide izateko eta gertuko familia giroan bizitzeko beharrari, alegia; euskara, janaria, musika, kirola, dantzak, balioak eta abar, herrikideekin bizitzeko.
Euskaldun izatea eta diasporan etnia bateko kide izatea borondatezkoa eta hautazkoa da. Hurrengo belaunaldiek ez dituzte guraso eta aitona-amonen itxaropen berak. Askotan, pertsona horiek etniako kide izaten jarraitzen dute arbasoenganako harrotasun eta erantzukizunagatik, eta arriskuan dagoen euskal etniari bizirik eutsi nahi diotelako. Nortasuna ez da estatikoa, etengabe aldatzen eta eraikitzen da, esperientziek eragiten diguten heinean. Zazpi lurraldeetatik kanpo bizi diren euskaldunek nolako euskaldunak diren aukeratzen dute, eta euskalduntzat hartzen dute euren burua, eta horri eusteko ekintza estrategia bat behar dute.
Euskal Herriko zazpi lurralde historikoetatik kanpo bizi diren milaka pertsonak jotzen dute euren burua euskalduntzat. Askok gainera, euskal gizartearekin lotzen dituzten sentimendu, espiritu, hizkuntza, kultura eta erlijio sustrai sakonak dituzte. Seigarren belaunaldikoak dira batzuk; beste batzuek, aldiz, duela zenbait urte egin zuten alde Europara. Euskal kulturaren nortasunari eusteko eta Euskal Herria bultzatzeko, nazioz haraindiko mugimendu indartsua dago Euskal Herritik kanpo.
“Euskal nortasunaz” ari garenean, diasporan batez ere, euskal nortasunei buruz ari gara, oro har. Diasporan ez dago nortasun homogeneorik. Hala behar du gainera, jatorrizko lurraldea aberatsa baita berez, Eusko Ikaskuntzak euskal kulturari eta nortasunari buruz egin eta argitaratu duen azken ikerketan ikus daitekeenez. Zazpi lurraldeetako herritarrei egindako elkarrizketa eta galdeketetan ikus daiteke, “euskalduntasuna” definitzerakoan ez dagoela galdetutakoen %50ek onartzen duten faktorerik. Askotariko herria gara. Eta hain zuzen ere, gure ezagutza eta esperientzia zuhurtasunez baliatzen baditugu, askotarikoa izatea abantaila handia da. Euskal nortasuna ez da homogeneoa diasporan, oso heterogeneoa eta deszentralizatua da. Positiboa da hori, ezin baita komunitate, errealitate eta historia horietan guztietan nortasun homogeneorik ezarri. Komunitate horien euskalduntasuna beren nortasun sentimenduaren eta bizileku duten herrialdearen arteko uztarketa, batasuna da. Euskal nortasunak belaunaldiz belaunaldi, genero eta geografia aldaketen harira, eta denborak eta espazioak aldatu ahala aldatzen dira, esperientziekin.
Kanpoko euskal ikerketak eta agiriak babestu eta sustatzea da diasporako zenbait komunitatek, euskal etxeek eta Eusko Jaurlaritzaren ordezkaritzek atzerrian egin duten lan garrantzitsuenetakoa. Garai batetik bestera, euskaldunak eta euskaldunen lagunak etenik gabe aritu dira lanean, emigrazioari, akulturalizazioari eta bizi diren herrialdeetako etnien nortasunari eusteko gogotsu. Euskal Gizataldeekiko Harremanen Zuzendaritzan ere biltze lan garrantzitsua gauzatzen ari dira, eta aurrerantzean ere eutsiko diotela espero dut.
Gure euskal etxeak boluntarioen erakundeak dira, irabazi asmorik gabekoak, eta funtzionamendu dinamika berezia dute. Erakunde guztietan egiten dute elkarte gisa duten egoerari buruzko gogoeta eta autokritika. Kideen beharrei eta interesei erantzuten ote dieten aztertu behar dute arduradunek. Erakunde eraginkorrak ezin dira monolitikoak edo erabat homogeneoak izan. Ildo horretan, euskal etxeek beren kideen ezberdintasunak onartzen dituzte, baita kideek jarduera eta proiektu ezberdinak behar dituztela ere. Berrikuntza bultzatzeko, buru eta parte-hartzaile asko prestatu behar dira, adin, sexu eta inguru guztietakoak. Ezin diogu berrikuntzari beldurrik eduki, eta ezin dugu zalantzarik izan gure erakundeetatik behar ez diren sailak kentzeko.
Belaunaldi bakoitzak garaian garaiko gaiei egokitutako konponbideak behar ditu. Gaur egun, munduko egoera berriaren puzzlea osatu behar dugu, eta nazioz haraindiko errealitate aldakorrak eskaintzen dizkigun aukerak aprobetxatzen asmatu behar dugu. Horretarako, hainbat nortasun onartu behar ditugu; diasporako nortasunak.
Euskal etxeen buruei esker “ohitura onak” erabiltzen dira etniaren nortasuna azaleratzerakoan, hala zaintzerakoan, nola sortu eta birsortzerakoan. Euskal etxeek garapenaren motor izan behar dute, beren kideei nahi duten eran “euskalduntasuna” bilatzen laguntzeko. Euskal zentroak berak euskal emigranteak lotzen ditu, baina baita euskal emigranteak eta haien oinordekoak bizi diren herrialdearekin eta Euskal Herriarekin ere.
Euskal etxeek ahal duten guztia egiten dute euskal nortasunari buruzko ideia berriak gauzatzean belaunaldiz belaunaldi “euskalduntasuna” transmititzen dela bermatzeko, nonahi bizi direla. Zenbaitetan erakundearen eta bere proiektuen kudeaketa sistema “profesionalizatzeko” beharra dago nolabait, bazkideentzat brainstorming-ak prestatu eta autokritika eskatzekoa, oro har komunitateari jakinarazteko eta helarazteko moduak hobetzeko beharra... Euskal etxeek mekanismoak lortu behar dituzte, barnean, bizi diren herrialdean, Euskal Herriarekin eta euskal diasporako beste euskal etxeekin gauzatzen dituzten jarduerei eta komunikazioari eusteko modu sistematikoak eraiki ditzaten. Ingurua aldatu egin da eta erakunde arrakastatsuek ez dute zerikusirik antzinako egitura zaharrekin, eta antolatzeko modu eraginkor eta berrituagoak sortu dira. Komunitate iraunkorrak sortzeko erakunde kultura sortu behar dute, “euskaldun izateko” modua ez dezan ezinbestean erakundeak kontrolatu.
Euskal etxe bizienetan tradizioa eta modernitate uztartzen dituzten hainbat ekintza antolatzen dituzte; argazki erakusketak, soinu eskolak, ikastolak, dantza taldeak, azken filmen emanaldiak, rock musika taldeen birak, politikarien eta kirolarien hitzaldiak... Agintea eta erantzukizuna ematen diete erakundeko gazteei eta berrikuntzak bilatzera bultzatzen dituzte.
Erakundearen memoria eta buruak prestatzea ezinbesteko osagaiak dira erakundearen ezagutzari eusteko. Euskal etxeek gure praktika komunak eta gure talde ezagutza zaintzen dituzten historialariak eta irakasleak behar dituzte. Argentinan, adibide argia da Mikel Ezkerro, herrialde osoan barrena bidaiatzen du, gazte eta helduei euskaldunei buruzko hainbat gairi buruzko hitzaldiak ematen. Oso garrantzitsua da boluntario, lider eta profesional baliotsuak lortzea eta zaintzea, baita auto-finantziazio sistema bat sortzea ere.
Baina liderrek bestelako galdera hauek ere landu behar dituzte: nola ari gara zehazten eta neurtzen diasporako gure erakundeen “arrakasta”? Kopuruaren arabera? Euskal etxeetan gero eta kide gehiagok parte hartzen dutelako, eta gero eta gehiagok bertako abantailak aprobetxatzen dituztelako? Erakundeek gero eta jarduera mota eta kopuru gehiago antolatzen dituztelako? Beste alde batetik, kalitate adierazleak erabiltzen ditugu? Hau da, kontuan hartzen dugu esaterako, euskalduntasuna gero eta kide gehiagok ulertzen duten, eta euskal nortasunarekiko inplikazio sentimental, psikologiko eta espirituala, gero eta handiago den?
Diasporak hainbat ekintza eta lan egin dezakeela uste dut, euskaldunei buruzko informazio zehatza eta egiazkoa emateko: demokrazia, bakea eta giza eskubideak babesten ditugula, esaterako. Euskaldunok bakearen ikur izan behar dugu. Inoiz ez dugu beste herrialde baten aurkako gerrarik hasi, gure lurraldea handitzeko. Euskaldunok ez diogu inoiz gure hizkuntza eta kultura beste herrialde batzuetako herritarrei jazarri. Atzerriko euskaldunak Euskal Herriko egungo gizarte egoerari buruzko benetako irudia bultzatzen saiatzen dira etengabe.
Erakunde baten dinamismoa prozesu bat da, pertsonen nortasunaren antzekoa: nortasuna, oro har, dinamikoa baita, ez estatikoa. Bizitzan faseak igaro ahala etengabe eraikitzen dugu gure nortasuna, eta horri esker harremanetan jartzen gara bestelako pertsona, kultura eta gizarteekin. Erakundeak ere dinamikoak dira, eta berezko erritmoa dute, beren bazkideen eta liderren ezaugarrien arabera.
Euskal asoziazionismoa 1600. urtetik ageri da diasporan, Perun. Mendetan zehar, leku ezezagunetara joaten ziren lehen euskaldunek era guztietako informazioa eta laguntza jaso zuten jende ezagunarengandik, eta ondotik, etengabea izan da familia-kide, lagun eta auzokideen joan-etorria. Hasieran beraz, euskal emigranteen belaunaldiak oinarrizko ekonomia, lan eta etxebizitza beharrak asetzen saiatu ziren. Geroago, talde bateko kide izateko gizarte beharrari erantzun zioten, “gure” komunitate bateko kide izateko eta gertuko familia giroan bizitzeko beharrari, alegia; euskara, janaria, musika, kirola, dantzak, balioak eta abar, herrikideekin bizitzeko.
Euskaldun izatea eta diasporan etnia bateko kide izatea borondatezkoa eta hautazkoa da. Hurrengo belaunaldiek ez dituzte guraso eta aitona-amonen itxaropen berak. Askotan, pertsona horiek etniako kide izaten jarraitzen dute arbasoenganako harrotasun eta erantzukizunagatik, eta arriskuan dagoen euskal etniari bizirik eutsi nahi diotelako. Nortasuna ez da estatikoa, etengabe aldatzen eta eraikitzen da, esperientziek eragiten diguten heinean. Zazpi lurraldeetatik kanpo bizi diren euskaldunek nolako euskaldunak diren aukeratzen dute, eta euskalduntzat hartzen dute euren burua, eta horri eusteko ekintza estrategia bat behar dute.
Euskal Herriko zazpi lurralde historikoetatik kanpo bizi diren milaka pertsonak jotzen dute euren burua euskalduntzat. Askok gainera, euskal gizartearekin lotzen dituzten sentimendu, espiritu, hizkuntza, kultura eta erlijio sustrai sakonak dituzte. Seigarren belaunaldikoak dira batzuk; beste batzuek, aldiz, duela zenbait urte egin zuten alde Europara. Euskal kulturaren nortasunari eusteko eta Euskal Herria bultzatzeko, nazioz haraindiko mugimendu indartsua dago Euskal Herritik kanpo.
“Euskal nortasunaz” ari garenean, diasporan batez ere, euskal nortasunei buruz ari gara, oro har. Diasporan ez dago nortasun homogeneorik. Hala behar du gainera, jatorrizko lurraldea aberatsa baita berez, Eusko Ikaskuntzak euskal kulturari eta nortasunari buruz egin eta argitaratu duen azken ikerketan ikus daitekeenez. Zazpi lurraldeetako herritarrei egindako elkarrizketa eta galdeketetan ikus daiteke, “euskalduntasuna” definitzerakoan ez dagoela galdetutakoen %50ek onartzen duten faktorerik. Askotariko herria gara. Eta hain zuzen ere, gure ezagutza eta esperientzia zuhurtasunez baliatzen baditugu, askotarikoa izatea abantaila handia da. Euskal nortasuna ez da homogeneoa diasporan, oso heterogeneoa eta deszentralizatua da. Positiboa da hori, ezin baita komunitate, errealitate eta historia horietan guztietan nortasun homogeneorik ezarri. Komunitate horien euskalduntasuna beren nortasun sentimenduaren eta bizileku duten herrialdearen arteko uztarketa, batasuna da. Euskal nortasunak belaunaldiz belaunaldi, genero eta geografia aldaketen harira, eta denborak eta espazioak aldatu ahala aldatzen dira, esperientziekin.
Kanpoko euskal ikerketak eta agiriak babestu eta sustatzea da diasporako zenbait komunitatek, euskal etxeek eta Eusko Jaurlaritzaren ordezkaritzek atzerrian egin duten lan garrantzitsuenetakoa. Garai batetik bestera, euskaldunak eta euskaldunen lagunak etenik gabe aritu dira lanean, emigrazioari, akulturalizazioari eta bizi diren herrialdeetako etnien nortasunari eusteko gogotsu. Euskal Gizataldeekiko Harremanen Zuzendaritzan ere biltze lan garrantzitsua gauzatzen ari dira, eta aurrerantzean ere eutsiko diotela espero dut.
Gure euskal etxeak boluntarioen erakundeak dira, irabazi asmorik gabekoak, eta funtzionamendu dinamika berezia dute. Erakunde guztietan egiten dute elkarte gisa duten egoerari buruzko gogoeta eta autokritika. Kideen beharrei eta interesei erantzuten ote dieten aztertu behar dute arduradunek. Erakunde eraginkorrak ezin dira monolitikoak edo erabat homogeneoak izan. Ildo horretan, euskal etxeek beren kideen ezberdintasunak onartzen dituzte, baita kideek jarduera eta proiektu ezberdinak behar dituztela ere. Berrikuntza bultzatzeko, buru eta parte-hartzaile asko prestatu behar dira, adin, sexu eta inguru guztietakoak. Ezin diogu berrikuntzari beldurrik eduki, eta ezin dugu zalantzarik izan gure erakundeetatik behar ez diren sailak kentzeko.
Belaunaldi bakoitzak garaian garaiko gaiei egokitutako konponbideak behar ditu. Gaur egun, munduko egoera berriaren puzzlea osatu behar dugu, eta nazioz haraindiko errealitate aldakorrak eskaintzen dizkigun aukerak aprobetxatzen asmatu behar dugu. Horretarako, hainbat nortasun onartu behar ditugu; diasporako nortasunak.
Euskal etxeen buruei esker “ohitura onak” erabiltzen dira etniaren nortasuna azaleratzerakoan, hala zaintzerakoan, nola sortu eta birsortzerakoan. Euskal etxeek garapenaren motor izan behar dute, beren kideei nahi duten eran “euskalduntasuna” bilatzen laguntzeko. Euskal zentroak berak euskal emigranteak lotzen ditu, baina baita euskal emigranteak eta haien oinordekoak bizi diren herrialdearekin eta Euskal Herriarekin ere.
Euskal etxeek ahal duten guztia egiten dute euskal nortasunari buruzko ideia berriak gauzatzean belaunaldiz belaunaldi “euskalduntasuna” transmititzen dela bermatzeko, nonahi bizi direla. Zenbaitetan erakundearen eta bere proiektuen kudeaketa sistema “profesionalizatzeko” beharra dago nolabait, bazkideentzat brainstorming-ak prestatu eta autokritika eskatzekoa, oro har komunitateari jakinarazteko eta helarazteko moduak hobetzeko beharra... Euskal etxeek mekanismoak lortu behar dituzte, barnean, bizi diren herrialdean, Euskal Herriarekin eta euskal diasporako beste euskal etxeekin gauzatzen dituzten jarduerei eta komunikazioari eusteko modu sistematikoak eraiki ditzaten. Ingurua aldatu egin da eta erakunde arrakastatsuek ez dute zerikusirik antzinako egitura zaharrekin, eta antolatzeko modu eraginkor eta berrituagoak sortu dira. Komunitate iraunkorrak sortzeko erakunde kultura sortu behar dute, “euskaldun izateko” modua ez dezan ezinbestean erakundeak kontrolatu.
Euskal etxe bizienetan tradizioa eta modernitate uztartzen dituzten hainbat ekintza antolatzen dituzte; argazki erakusketak, soinu eskolak, ikastolak, dantza taldeak, azken filmen emanaldiak, rock musika taldeen birak, politikarien eta kirolarien hitzaldiak... Agintea eta erantzukizuna ematen diete erakundeko gazteei eta berrikuntzak bilatzera bultzatzen dituzte.
Erakundearen memoria eta buruak prestatzea ezinbesteko osagaiak dira erakundearen ezagutzari eusteko. Euskal etxeek gure praktika komunak eta gure talde ezagutza zaintzen dituzten historialariak eta irakasleak behar dituzte. Argentinan, adibide argia da Mikel Ezkerro, herrialde osoan barrena bidaiatzen du, gazte eta helduei euskaldunei buruzko hainbat gairi buruzko hitzaldiak ematen. Oso garrantzitsua da boluntario, lider eta profesional baliotsuak lortzea eta zaintzea, baita auto-finantziazio sistema bat sortzea ere.
Baina liderrek bestelako galdera hauek ere landu behar dituzte: nola ari gara zehazten eta neurtzen diasporako gure erakundeen “arrakasta”? Kopuruaren arabera? Euskal etxeetan gero eta kide gehiagok parte hartzen dutelako, eta gero eta gehiagok bertako abantailak aprobetxatzen dituztelako? Erakundeek gero eta jarduera mota eta kopuru gehiago antolatzen dituztelako? Beste alde batetik, kalitate adierazleak erabiltzen ditugu? Hau da, kontuan hartzen dugu esaterako, euskalduntasuna gero eta kide gehiagok ulertzen duten, eta euskal nortasunarekiko inplikazio sentimental, psikologiko eta espirituala, gero eta handiago den?
Diasporak hainbat ekintza eta lan egin dezakeela uste dut, euskaldunei buruzko informazio zehatza eta egiazkoa emateko: demokrazia, bakea eta giza eskubideak babesten ditugula, esaterako. Euskaldunok bakearen ikur izan behar dugu. Inoiz ez dugu beste herrialde baten aurkako gerrarik hasi, gure lurraldea handitzeko. Euskaldunok ez diogu inoiz gure hizkuntza eta kultura beste herrialde batzuetako herritarrei jazarri. Atzerriko euskaldunak Euskal Herriko egungo gizarte egoerari buruzko benetako irudia bultzatzen saiatzen dira etengabe.
Irakurrienak
Matomo erabiliz
#1
Gorka Bereziartua
#2
Mikel Garcia Idiakez
#3
#5
Gorka Peñagarikano Goikoetxea
Kanal honetatik interesatuko zaizu: Euskal diaspora
2023-11-05
Olaia L. Garaialde
Izaskun Barber de Carlos. Jaiotzez folklorikoa
“Guk bizi dugun bezala bizi dute nafartasuna Argentinan”
Euskal kulturaren transmisioarekin jarraitzeko, eta euskal nortasunaz hausnartzeko Argentinako nafar etxeetara bidaiatu dute Ortzadar Euskal Folklore Elkarteko kideek, eta bizitakoa Nafar Haziak dokumentalean jaso dute. Bertan izan da Izaskun Barber de Carlos (Iruñea,... [+]
2023-10-08
Miel Anjel Elustondo
Steve Mendibe. 'Basque’ bezain euskaldun
"Amerikarra eta euskal herritarra naiz, baina, bihotzez, euskalduna"
Udatiarrak alde eginik da Ea. Bakean. Halaxe gustatzen zaio Steve Mendibe Aroztegiri, euskaraz bizi den herria, udakoek dakarten gaztelania arrotza gabe. Kalifornian jaioa, Boisen bizi, amerikarra bezainbat da euskalduna. Bi nazionalitateak ditu, bi erroldak... bihotz bat.
2023-07-21
Euskal Irratiak
Euskal diasporako 37 gazte Euskal Herrian izan dira azken asteetan
Euskal jatorriko 37 gazte estatubatuar Euskal Herria ezagutzen eta euskara ikasten aritu dira uda hastapenean.
2022-02-21
Euskal Irratiak
San Frantziskoko Euskal Etxeak 40 urte bete ditu
San Frantziskoko Euskal Etxeak 40 urte bete ditu asteburu huntan.
2021-05-16
Miel Anjel Elustondo
Marcela Inda. Argentinar euskaldun peto-petoa
"Euskara da nire lekua, arraina uretan bezala nago bertan"
Argentinatik etorri ikaslea da Lazkaoko Maizpide euskaltegian. Harekin batera heldu hamaika ikasleek bi hilabete egin eta itzuli ziren beren herrialdeetara. Harrigarriki, bertan dugu oraindik mailarik handieneko ikaslea, askok baino hobeki dantzatzen duela euskaraz mingaina... [+]
Eguneraketa berriak daude