Gregorio Biteri, Elosuko azken euskara hiztuna: "Ahaztu ere ez dakit zelan ez zaidan egin"


2006ko abenduaren 24an
Inoiz baino beharrezkoagoak dira eskuin muturraren gezurrei
aurre egingo dieten hedabide independenteak
Gregorio Biteri eta Segundo Jauregizuria, bi euskaldun Elosun. Adin handikoak biak. Ez bata ez bestea dira Elosu bertakoak. Lehena, Biteri, alegia, bertatik hur jaio zen, Nafarraten, eta inguruari dagokion euskararen jabe oso da oraindik. Hori du berezko altxorra. Bigarrena, Jauregizuria, Leioan jaio zen, eta hangoxe erara egiten du berba. Euskara hiztun bakarrak ziren Elosun. Aurten, ordea, alargunduta eta bakarrik, Gasteiza jo behar izan du Segundo Jauregizuriak. Engoitik ez dugu, Biteri ezik, euskaraz ondradu hitz egingo digun beste inor Elosun.

Bertako euskararen peskizan eta ez naiz zuregana jotzen duen lehenengoa...
Etorri izan dira lehenago ere nirekin hitz egitera. Azkena, irakasle bat. Segundo ere hor zegoela esan nion, Leioan jaioa zela... eta kito! "Nik Nafarrateko euskararen bila nabil, Leioakorik ez dut nahi!". Jende asko etorri da, galdezka. Hitzak zelan esaten diren jakin nahi dute gehienetan. Nik batzuetan jakiten dut zelan erantzun, eta beste batzuetan ez. Zuk ere, galdetu, eta ikusiko dugu. Ez dakit zelan ere ez zaidan ahaztu euskara.

Txikitandik dakizu euskara zuk...
Bai. Nik lehenengo ikasi nuena euskara zen. Nik ama ere giputza neukan. Bedoñakoa, Aretxabaletakoa. Aita hemengoa zen, Elosukoa. Ni Nafarraten jaio nintzen. Gurasoak Elosun bizi ziren hainbeste urtetan eta gero Nafarraten erosi zuten baserri bat eta hara joan ziren bizitzen.

1922an jaio zinen...
Bai. 85 urte ditut. Badira urteak. Baina sasoi ona daukat oraindik. Ortu handia daukagu eta neuk manejatzen dut dena... Gu sei neba-arreba izan ginen etxean. Neu bakarrik bizi naiz orain. Atzena izan nintzen ni, seigarrena. Etxean, euskaraz egiten genuen neba-arrebekin, aitarekin, amarekin eta guztiekin. Euskaraz. Orduan bederatzi auzo izango ziren Nafarraten. Eskolara Urrunagara joaten ginen. Ordu laurden, oinez. Mendia zen, baina samurra. Bidetxo bat zegoen hara joateko. Elizatik irteten genuen eta bide hartatik artez-artez-artez, Urrunagara. Ez naiz gogoratzen zenbat urterekin joan nintzen eskolara, sei edo zazpi urte edo edukiko nuen. Eta eskolara joan arte, olgetan pasatzen genuen denbora. "Jolasetan" edo zelan esaten duzue zuek?

Jolasean.
"Olgetan" guk. Eta beharrean ere egiten genuen, bai. Orduan iturrira joan behar zen uretan ere, eta ura eman amari edo, holako beharrak! Egurra, su egiteko eta! Eskolara hasi ginenean, dena zen erdaraz. Beti erdaraz.

Eta zuk, bazenekien erdaraz?
Bai, baina euskaraz hobeto. Nafarrateko beste mutiko batzuek erdaraz egiten zuten eta eurekin ikasi nuen. Eskolan erdaraz egiten genuen, eta olgetan ere bai, erdaraz. Urrunagan asko zeuden euskaraz ez zekitenak, nire edadekoak. Eskolan ondo ibili nintzen. Maisua ere bertan geneukan. Matematikan ona zen, baina beste gauzetan ez zuen batere balio.

Kastigurik bazen?
Bai, bazen kastigua. Makilatxo batzuk zeuzkan eta makilarekin eskuan jo eta...

Txarto portatzeagatik, edo euskaraz berba egitearren?
Euskararen gainean ez zigun sekula ezer esan. Bertakoa zen. Ziraungoa. Hortxe da Ziraun, herri txiki-txikia. Eskolan hogeita hamar ume edo izango ginen, denak batera, zazpi urtekoak eta hamalaukoak. Nik hamalau urte neuzkanean gerrak irten zuen eta orduan ia ez zen klaserik egon. Gerra. Nik hamalau urte neuzkan gerra hasi zenean. Gerra hasi baino lehen genekien guk gerra zetorrela, ze herriko abadea geneukan etxean. Hark periodikoa hartzen zuen egunero. Giputza zen.

Haren izena gogoan daukazu?
Don Domingo Jakakortexarena.

Txomin Jakakortexarena?!
Famatua, ezta? Gure etxean egon zen hiru urtean. Liburuak ere egin zituen euskaraz. Erleen gainean eta. Ni izan nintzen haren sakristaua Nafarrateko elizan. Mezak erdaraz ziren. Euskaraz, zer edo zer, zer edo zer, baina gauza gutxi. Dotrina bat bazen eta errezoak egiten euskaraz ikasi nuen nik, abadearekin.

Gerrarekin amaitu ziren kontu horiek...
Ollerieta eta Ubide aldean errepublikarrak zeuden. Gorriak esaten zieten orduan. Haiek Nafarrateraino sartu ziren. Elosun, Francoren soldaduak zeuden, konpainiaren bat edo. Egun batean, goizaldean, eguna zabaldu orduan edo lehenago, tiroketa. Elosuko abadeak ihes egin zuen Nafarrate aldera. Atzetik tiratu zioten eta eritu egin zuten. Auzo batek aurkitu zuen, iturrira zihoala pitxer handi batekin uretan. Bidean jausita zegoen abadea. Geure etxera ekarri zuten. Han, lehenengo osatzeak egin eta Lukura eroan zuten. Urrunagara edo Urbinara bazegoen bidea baina tiroak ere baziren Legutianon eta!, hemen eta!, eta ez ziren atrebitu handik eroaten. Geure burdi bat hartu, koltxoi bi burdian, bertan hartu abadea eta eroan zuten auzoek. Nik aita eta anaia kartzelan neuzkan, eta neu nintzen baserriko gizonik nagusiena, hamalau urterekin. Gure herriko abadea aitarekin eta anaiarekin eroan zuten erreketeek, baina obispaduak etxera bidali zuen.

Badakit gerratik majo probatu zenuela. Makina bat bonba eta tiro izan zen hemen hauetan eta ez zintuzten aparte harrapatu, hamalau urteko mutil gaztea zinena. Euskaratik jakin nahi dut nik gaur, ordea.
Artean Nafarraten ginenean, egun batean, mezatan geundela, kanoikada bat, elizan! Handik lau egunera Ubidera irten genuen. Handik, Zeanurira, herri hau ere hartu zuten arte. Barazarko erretira izan zenean, Bilbora joan ginen. Ikaragarria izan zen. Francorenek Bilbo hartu zutenean, hona etorri ginen berriz. Eta kontatuko dizut: oinez gentozen, Dionisio lehengusua, osaba eta neu. Hiru behi kontserbatu genituen, beraiek bi eta nik bat. Osabak burdia eta dena zeuzkan. Dionisio eta biok, geure artean berba egiten, biok euskaraz. Eta etorri zitzaigun halako mutil gazte bat, alkandora beltzarekin eta pistola paparrean ipini eta "íHable usted cristiano!". Ez dakit zer esan zigun gero. Barbaridaderen bat. Esan ere ez liteke eta!

Borroka latzak izan ziren hemen inguruan...
Bai. Hemen alde bietara joan zen jendea. Nazionalak esaten zitzaien orduan batzuei eta gorriak besteei. Denek zekiten euskaraz. Egin ere egiten zuten.

Eta gerra ostean?
Gerra ostean gure artean bai, egiten genuen euskaraz. Baina, bestela, buf!, euskaraz? Erdaraz dena! Abadeak musika apur bat eta txistu jotzen erakutsi zidan eta ederto! Aberri Egunean neu joaten nintzen koadrilarekin, dozena bat urteko mutikoa nintzela, txistu jotzen Gasteizera, Aberri Egunean.

Gerra aurreko Aberri Eguna Gasteizen... 1934. Euskaraz bazenekiten baina ez zenuten egiten. Galarazita zegoen euskaraz berba egitea?
Ez, galarazita ez, baina ez zen egiten, galarazi gabe ere... Nahiko galarazita hala ere, txarto hartzen zuten eta! Etxean egiten genuen, bai, eta kalean ere bai, baina geure artean. Gero, hemengo gazteek, apur bat zekitenek, ahazten utzi zioten euskarari. Guk ez!

Hemen ondokoa, Ollerieta auzokoa egin zenuen andrea.
25 urte egin baino egun batzuk lehenago ezkondu nintzen. Andreak aditu bai, aditzen zuen euskaraz. Haren aitak eta amak euskaraz zekiten, baina ez zuten egiten eta! Guk seme bi daukagu eta ez dute euskaraz egiten, ez segidoan egiteko moduan.

Hortxe galdu da, beraz, hemengo euskara...
Gure semeen eskola beti erdaraz zen. Eskola hemen bertan geneukan, plazan. Ume asko egon zen han. Berrogeitaka egongo ziren, batera. Maisuak Zamorakoak eta, asturianoak eta, ziren. Ez zuten ezer esaten euskararen kontra ez alde.

Noizkoa da, hortaz, euskararen aldeko giroa Elosu bueltan?
Legutianon, ikastola eta eskola publikoa hasi zirenean hasi zen. Ez dut uste hogeita hamar urte izango denik. Horrenbeste ez. Nire lau ilobak horra hasi ziren, eskola publikora, eta ederto ikasi zuten. Orain, laurek dakite ederto euskaraz. Eskola publikoan eta neurekin ikasi dute. Nire seme nagusienak esan zidan: "Hauei hitz bat ere ez erdaraz, Euskaraz dena!". Eta orain dena euskaraz! EGA daukate laurek. Haiek batua egiten dute, baina ondo aditzen diogu bata besteari. Apur bat neurekin ikasi dute eta gauza asko neuk egiten dudan moduan egiten dute eurek ere.

Herrian inorekin euskaraz egiteko modurik baduzu?
Nik, euskaraz, hemen, Segundorekin egiten nuen. Eta anaia hil arte, anaiarekin. Baina anaia urte asko da hil zela. Gero, Segundo egon zen hemen, euskaraz zekiena. Baina Segundorekin ere... igual aste guztian ez ginen batzen eta! Gainera, orain Segundo Gasteizen dago, erresidentzian... Ahaztu ere ez dakit zelan ez zaidan egin euskaraz!

Muga aldeko euskara
Legutiano inguruetako euskararen gaineko azterlana (Legutiano aldeko euskara) kaleratu zuten iaz Iñaki Carrerak eta Imanol Garciak. Lanari sarrera egiten dion testuan, honela mintzo dira egileak: «Jende gehienak pentsatzen duenaren kontra, Arabako alderdi honetan [Legutiano-Billerle, Elosu, Nafarrate, Urrunaga, Goiain eta Urbina] gaur egun ere oso erraz aurki daitezke bertako euskara duten euskaldunak. Hauetako batzuk inguruko herrietan bizi dira, edo Gasteizera etorri dira bizitzera. Beraz, Aramaio ez da Araban daukagun udalerri euskaldun bakarra, euskaldunena baizik. Aipatzekoa da herri hauek guztiak Gasteiztik oso gertu daudela eta dagoen hizkera Arabako jatorrizko euskararen muga litzatekeela».
Muga aldeko euskararen jabe bakarrenetako da Gregorio Biteri.


Azkenak
Papax Fagoaga, mutil-dantzaria 1970eko hamarkadatik
“Ezin nuen ulertu emakumeok herriko bestetan ezin genuela mutil-dantzetan parte hartu, horregatik hasi nintzen dantzan”

Elkarrizketa ilustratzeko erabili dugun argazki nagusia 1970eko hamarkadan hartua da. Erratzuko plaza festetarako apainduta ageri da, ezpelez atonduriko ohiko eszenatokiarekin eta etxetik etxera zintzilik, dilindan dauden xingolekin. Urrunean bi soinulari agertzen dira, Maurizio... [+]


Faxismoaren aurka borrokan, munduan zein Euskal Herrian

Lanaren Ekonomia irratsaioan faxismoaren gorakada aztertu dugu, munduan eta Euskal Herrian gertatzen ari dena.


Aroztegiko Elkartasun Komiteak salatu du bi kidek jazarpenak eta irain matxistak jasan dituztela

Taldeko kideen aurkako eraso matxistak talde osoaren aurkako eraso gisa ulertzen dituela adierazi du Aroztegiko Elkartasun Komiteak. Komiteak salatu duenez, Aroztegiko epaiketara ikusle gisa sartu nahi zuen jendearen zerrendatik "Baztango mutil-dantzari talde... [+]


Aurten ere batxilergoko ahozkoa euskaraz pasatzeko aukera irekiko dute hainbat irakaslek

Ekainaren 23aren eta uztailaren 2aren artean iraganen da ahozko azterketa. Frantsesez pasa beharreko azterketa izanda, Seaskako, sail publikoko eta pribatuko irakasle batzuek publikoki jakitera eman dute euskaraz bideratzeko aukera eskainiko dietela ikasleei.


Umandi ikastolak 50 urte
Euskara, bizikidetza eta berrikuntza pedagogikoa ardatz

Gasteizko Umandi ikastola duela 50 urte sortu zuten hainbat familia aski ausartek –herri ekimena, orduan ere–, euskararen transmisioa ardatz hartuta. Mende erdia joan da, ikastola hazi egin da, belaunaldi berriak hezi ditu ez gutxi, komunitate baten erreferente ere... [+]


Bikotekidea mugikorretik kontrolatzea gazteen artean ohikoa dela frogatu du EHUren ikerketa batek

Maitasun erromantikoari lotuta, nerabe askok normalizatuta eta barneratuta du bikotekideak mugikorraren eta sare sozialen bidez kontrolatu nahi izatea. “Inportantea da ziberbiolentzia gisa identifikatzea, eta ez maitasun seinale gisa”, gogorarazi dute ikertzaileek.


Sexu erasoei lotutako zenbait epaitan bost gizon zigortu dituzte azken egunetan

Sexu erasoei lotutako epai ugari eman dira azken egunetan, eta bost gizon zigortu dituzte. Tuteran izandako bortxaketa batengatik, bi gizoni 9,5 urteko kartzela zigorra ezarri diete. Gasteizen gizon bati bost urteko kartzela zigorra ezarri diote emakume bat bortxatzeagatik... [+]


Dagoeneko 400 gazatar hil dituzte Israelgo soldaduek, laguntza humanitarioa jasotzera bidean

3.000 zauritu ere utzi dituzte Israelgo armadaren erasoek. Maiatzaren bukaeran berrekin zioten laguntza humanitarioari, GHF fundazio estatubatuarraren eskutik; eta ordutik, bertaratutakoei tiro egin diete soldadu israeldarrek.


Oiher Urrutia. Marra gorriak argi
“Erabiltzen gaituzte herriok folklorismorako: landa, animaliak edo euskalkia bera”

Grabagailuari stop eman eta segituan galdetu dit Oiherrek: “Transkribatzean mantenduko duzu euskalkia?”. Baietz nik, batuaren mugek uzten didatenaren barruan baietz. “Arras inportantea da niretako”. Dutxa hartu eta Elizondora eginen du berriz, Aroztegiko... [+]


Amiantoaren biktimentzako konpentsazio-funtsa martxan jartzeko araudia onartu du Espainiako Gobernuak

Legea onartu eta ia hiru urte igaro direnean jarriko da martxan neurria. Espainiako Ministro Kontseiluak onartutako dekretuak dio biktima bakoitzak 32.000 eta 96.000 euro artean jasoko dituela kalte-ordain moduan.


Teknologia
“Bestea”

Bestea”-k gogaituta du gizateria, duena kenduko dio, duena eraldatuko du, kutsatuko du... “Bestea”-k definitzen gaitu... baina “bestea” denok izan gaitezke.

Egun, nor da “bestea”? Nork seinalatzen du izan behar ez dena?

Zapalduen... [+]


2025-06-18 | Mati Iturralde
Gizatasunaren amaiera

Duela urtebete, toki honetan bertan, existitzen ez zen herri bati buruz idatzi nuen, eta existitzen ez den herri horrek Palestinako genozidioa geldiarazten lagunduko zuela amestu nuen. Argi dago ez dugula lortu. Urtebete geroago, oraindik ere, haurren hilketa masiboak eta herri... [+]


Salbuespenak

Hainbeste jainko, arima, teontzi… beren izatea frogatu ezinik, eta jendeak ez ditu sinesten zientziak, kazetaritzak… ahal bezala, baina geure espezieaz harro egoteko moduan, frogatutakoak. Batzuek Lurra laua dela diote, eta debekatuta dagoela Antartikara... [+]


Zein ama ospatu?

Maiatza Birjina Mariaren hilabetea den bezala, amak ospatzeko aukera da Mendebaldeko jendartean. Kasualitatea? Ez dut uste. Frantses lurraldean, Vichyko gobernuak besta hori instituzionalizatu zuen. Helburua bertuteko eta sakrifizioak egiteko prest den pertsona hori handiestea,... [+]


Eguneraketa berriak daude