Nire kasuan ez. Aita, Madrilgo unibertsitatean izandako errebolta txiki baten ondoren, Parisera erbesteratu zen 1956an, urtebeterako, eta ni han jaio nintzen. Baina gaztaro osoa Madrilen pasa nuen.

Ez, ez... Benetan, ez zeuden gordeta. Liburuak normal-normal zeuden apalean. Eta diskoak ere bai, mundu guztikoak. Hala, Algeriako FLNren himnoa entzuten genuen etxean, edo Portugalgo musika debekatua. Baina polizia sartzen zenean desagertu egiten ziren haiek denak. Desagertu, ez guk ezkutatzen genituelako, eraman egiten zituztelako baizik, lapurtu. Askotan etorri izan ziren bila, miaketak egitera. Nik txiki-txikitatik ikusi nuen polizia etxean bueltaka, ezagunak ziren niretzat.

Bai noski. Kultura munduko jende asko pasa zen gure etxetik; orduko dramaturgoak, Jose Maria de Quinto, Caballero Bonal... Eta gero, Alderdi Komunistako jendea ibiltzen zen gure etxean, intelektualak, aita alderdikoa baitzen. Baina nik sei bat urte nituela aita Carabanchelgo kartzelan sartu zuten, eta orduan inor etxera etorri beharrean, gu joaten ginen aita bisitatzera.
Horrek guztiak, etxeko ezagutza horiek, Carabanchelen ikusiak, asko lagundu zidan mundua nola zen ulertzen. Kulturalki eta politikoki jantzi egin ninduen, eta kontzientzia sozial eta iraultzailea jaso nuen. Pentsa, Che Guevara hil zutenean hamabi urte baino ez nituen, baina nik bete-betean bizi izan nuen momentu hura.

Nik suerte handia izan nuen txikitan, bederatzi urterekin bost hilabete ohean pasa nituen hepatitisak jota. Orduan hepatitisa atsedenarekin sendatzen zen, hilabetetan ohean egon, ura edan, eta goxoki asko jan. Eta nik bost hilabete haien oroitzapen ona dut, egun osoa irakurtzen pasatzen bainuen. Dena irakurri nuen, Salgari, Julio Verne, Stevenson... Abenturazko liburu guztiak irentsi nituen. Egun osoa irakurtzen pasa eta ez ziren begiak nekatzen.

Ez, ez. Nire sendagile izateko bokazioa pertsona lagundu nahi izatetik dator. Medikua izatea esperientzia humano bat da. Horretarako teknika bat behar da jakina, metodoak ikasi behar dira, horretarako dago sei edo zazpi urteko karrera. Baina sendagile batentzat garrantzitsuena ez da zientzia ongi menderatzea, gizakia maitatzea baizik. Pertsonarekin egon behar du medikuak, animatu egin behar du, lasaitu, eta hortik abiatzen da nire bokazioa. Ni ez nintzen medikuntzara bideratu mikroskopioak oso gustukoak nituelako, pazienteak maite ditut nik.

Eta entzutea. Eta baita ukitzea ere. Entzutea eta hitz egitea funtsezkoak dira, baina ukimen fisikoa ere oso garrantzitsua da gaixoarentzat. Gaixoari psikologikoki lagundu behar zaio, eta konfiantza eman.

Lanak erakusten du.

Kuba iraultza zen, Kuba Fidel zen, Che zen Kuba. Nik oso ondo ezagutzen nituen horiek denak, asko entzuna nintzen izen horiek, eta ikasia ere bai neure kasa. Silvio Rodriguezen lehen diskoko abestiak ere buruz nekizkien Kubara joan aurretik.

Ni joan nintzenerako aurreratuak ziren medikuntzan. Unibertsitatean Kanadako proiektu bat aplikatzen zuten, aldi berean lantzen zen teoria eta praktika. Guk karrera osoa egin genuen ikasiz eta lan eginez, egunero lau ordu teoria klasea izaten genuen, gelan edo laborategian, eta beste lau ordu lanean pasatzen genituen, lehenik poliklinika batean eta gero ospitalean.

Ortodoxo samarra zen. Izan behar ere bai, baina bazen. Gainera, momentu hartan sobietarrak oso sartuak zeuden, eta Sobietismo pixka bat bazegoen. Sobietar Batasunetik heldu zen guztia ona zen, herrialde hartan ez zegoen akatsik, sobietikoak ziren onenak eta kito. Garai hartan jende asko bizi zen uste karratu horretan, eta gero jabetu ziren gauzak nola ziren, sobietarrak desagertzean. Baina ortodoxo samarra izanagatik ere, hezkuntza ideologia aldetik irekia zen, han denetik egin zitekeen, denetik irakurri, edozertaz eztabaidatu, dena. Agian postura ofizialak ziren itxi samarrak.

Bai. Batez ere esperientzia humano bezala. Niretzat ez du zentzurik jendearengandik aparte bizitzeak, fenomenoetatik isolatuta, absurdua iruditzen zait. Eta jendearekin bizitzeak jendearekin konprometitzera eramaten zaitu, kausa sozialen alde borrokatzera, edo behintzat laguntzen saiatzera.

Asko sakrifikatzea eskatzen du, baina sakrifizioak graduak ditu, eta bakoitzak ikusten du noraino inplikatu nahi duen. Bat bustiko da orkatiletaraino, bestea belaunetaraino, bestea... Konpromisoak beti du berekin noraino bat, eta ezin baldin badu ezin diezaiokezu lagun bati erabat konprometitzeko eskatu.

Ez dakit ba... Zaila da esatea.

Bai. Egon naiz... Momentu konkretu batzuetan, bai. Baina zenbaitetan zuk zeuk ere ez dituzu atzematen momentu horiek noiz datozen, ez zara ohartzen eta hantxe zaude, eta ohartzen zarenerako ezin da atzera egin. Beraz, momentu denak ez dira bilatuak izaten.

Laguntzera joan nintzen. Sandinistak iraultza eginda iritsi ziren boterera, eta holakotan prestatutako jendea falta izaten da askotan. Nikaraguan behar-beharrezkoak ginen medikuak, eta batez ere ni bezalakoak, Kuban formatutakoak. Hala joan nintzen, Armada Sandinistak indar inperialisten aurka zeraman gerran laguntzera. Nikaraguako iparraldean nengoen, Hondurasko mugan, mendiko ospitale txiki batean. Oso leku basatia da, eta han badira mapetan agertzen ez diren eremuak ere, handik bertan zegoen gerrako zona. Handik hurbil gertatzen ziren atentatuak, leherketak... Konbate handiak, aldiz, pixka bat mendian barrurago joanda zeuden.

Oso borroka gogorra izan zen, nik ez dakit zenbat hildako utzi zituen, baina milaka eta milaka bai. Frente Sandinista 1961 aldera antolatu zen, baina lehen hamar urteak mendian erdi isilpean pasa zituen oinarria lantzen. Guerra Popular Prolongada deitzen zen hura. Gero baziren beste bi lerro Somozaren aurkakoak: lerro proletarioa, eta terceristas deitzen zirenak, insurrekzioaren bidea hartu zutenak. Insurrekzional horietan zeuden Daniel Ortega oraingo lehendakaria, eta bere anaia Humberto. Iraultza, benetan, insurrekzionalek irabazi zuten, ez mendian hogei urte pasa zituztenek, baina kontuan hartu behar da Somoza bota aurreko urtean, batez ere Kubak bultzaturik, hiru lerroak batu egin zirela. Beraz iraultzarekin indar lerro denak atera ziren garaile, eta hautaketa nazionala egin zenean, Frente Sandinistaren izenean lerro bakoitzetik hiru komandante jarri ziren.

Oso gaizki. Gure armamentua sobietarra zen, baina oso armada pobrea ginen izatez. Besteek askoz ere arma hobeak zituzten. GPS eta satelite sistema osoa bazuten, eta berehala jakiten zuten gure tropak non zeuden. Gu bitartean erdi oinutsik. Gainera orduantxe hasi ziren Armada Sandinistari pertsonen aurkako minak jartzen, eta horrek militarki sekulako kolpea eman zigun. Minak oso arma krudela dira, hazia erein eta handik bi urtera uzta jasotzen segi zenezake. Angolako gerran sortu zituzten, eta oso arma eraginkorra dira. Minatuta dagoen leku batean ez da troparik ausartzen. Gainera minen bidez ez duzu jendea akabatzen, zauritu egiten duzu betiko, hanka bat ebaki arazi, eta bizitza guztirako kondenatu. Nik hamazazpi, hemezortzi eta hemeretzi urteko mutikoak anputatu behar izaten nituen. Hori oso gogorra zen.

Egun batzuetan kamioiak bete-bete eginda etortzen ziren minak zapaldutako jendez, umeak, gazteak, denak. Eta izugarri gogorra da hori, hainbeste hanka anputatu beharra. Hala ere, eskerrak lortu genuela helikopteroak ebakuazio lanetarako ere erabiltzea. Lehen, batzuetan hamar egun kostatzen zen zauritutako soldadua mendiko ospitaleraino iristea, eta hamar egun eta gero, maiz, erdi hilik, gangrenatuak iristen ziren. Azkenean konbentzitu genituen pilotuak zaurituak helikopteroz ebakuatzeko, eta horrek asko hobetu zituen pronostikoak. Lehen egunak zirenak ordu bihurtu ziren.

Bai, lo gutxikoak, edo lorik gabekoak. Baina ez ginen beti begiak zabalduta bizi, batzuetan egunez pixka bat egiten genuen, edo gauez, ahal bezala. Kolpez iristen baziren zaurituak, haiek denak artatu arte lan egin beharra zegoen, behar ziren orduak behar zirela.

Hamazazpi urterekin mendira joan, eta gosea ikusi egiten zitzaion aurpegian. Gorputzean gaixotasunak zituzten, parasitoak, arroparik gabe zebiltzan, erdi hanka-hutsik, onddoak ateratzen zitzaizkien, beti bustita zebiltzan... Negarrez ere ikusten zen jendea.

Borroka lekuan laguntasun giro izugarria bizi da. Han ateratzen dira pertsona bakoitzaren alderdirik maitagarriena eta alderdirik zikoitzena. Sentimendu aldetik oso une beroak pasatzen dira, elkarrekin egonez, eta bakoitzak bere esperientziak besteekin konpartituz. Hain testuinguru gogorra denean, pertsona barru-barruraino ikusten duzu.

Beti ezin diegu errua besteei bota, beti besteak gaiztoak, besteak txarrak, besteak inperialistak... Guk ere akats handiak egin ditugu, bizioa gure barrenean baitago. Hori da iraultza guztietan okerrena, gure barruko ustelkeria, gure barruko kaxkarkeria. Baina hori Marilenak azalduko du nik baino hobeto.

Marilena Castillo: Nik etxean eta auzoan bizi genuena kontatuko dizut. Ni oso gazterik harrapatu ninduen iraultzak, eta gu, hasieran, auzoan, sandinisten alde hiltzeko prest geunden. Nire anaiak boluntario joan ziren batailoietara. Ez zen asterik pasatzen auzoko mutiko bati hiletarik egin gabe, edo auzoko bat gerratik anputaturik itzuli gabe. Baina hori guztia onartzen genuen. Blokeoa zela eta herrian bizi genuen eskasia ere onartzeko prest geunden, pobrezia jasateko prest geunden. Baina ustelkeria ez. Eta ikusi genuenean gure buruzagiak usteltzen ari zirela morala oso kolpatua gelditu zitzaigun. Lehen Frente Sandinista bozkatu zuen jende askok UNOren alde eman zuen botoa, eta ez UNOren alde zegoelako, baizik eta Frente Sandinista zigortzen ari zelako. Gauza sinpleak dira agian, baina ikusten genuen buruzagi batzuen semeek ez zutela zerbitzu militarra egin beharrik, eta hirian zebiltzala. Bitartean zure anaia, zure semea, zure mutil laguna frentean zegoen, eta albisteak iristen zitzaizkizun sekulako hotza pasatzen ari zirela, gosea, arroparik ez zutela, hankak onddoz beteak... Eta haiei ere, mendian gorriak ikusten ari ziren bitartean, beren komandantea auto eder batean iristen zitzaien, inportazioko garagardoak eskuetan, eta zur eta lur gelditzen ziren: «Baina zeren alde ari naiz ni hemen borrokatzen?! Hauen pribilegioen alde?!».

J. Sastre: Datu konkreturik ez daukat, baina inguru ustel batean zebilen.

M. Castillo: gutxi batzuk salbatzen ziren, beste guztiak zein autorekin zebiltzan eta zein bizimodu zeramaten ikusi besterik ez zegoen... Hainbestekoa zen ustelkeria gainez egiten ziela eta ikusi egiten zitzaiela. Eta haurrak suero faltaz hiltzen ziren herrian nolako pribilegioak zituzten ikustea etsigarria izan zen, eta horrek asko erre zuen jendearen indarra. Gazteak hasi ziren zerbitzu militarrera ez joaten, desertzioak hasi ziren...

J. Sastre: Nik bai. Oso bakarrik sentitzen nintzen ezkortasun horretan, baina bai. Eta oroitzen naiz hauteskunde egunaz beraz; ni ospitalean nengoen, eta jendea oso seguru joan zen ohera, hamarretan edo, konbentziturik: «Bai, bai, irabazi dugu, lasai». Ni gelditu egin nintzen badaezpada irratia entzuten, lehenengo portzentajeak entzuteko zain, ea zer zioten, eta ehuneko seia edo kontatua zenean, jada ikusi nuen. Jendearengana joan nintzen abisatzera, «altxa, altxa, hau ez dela ongi joaki!». Ikusten nuen hola ez zegoela irabazteko modurik.

J. Sastre: Ez. Gainera esaten dute goizaldeko orduetan, ikusirik emaitzen bilakaera, sandinistek putxerazo bat egitea ere pentsatu zutela. Frente Sandinistak barne ministerioak eta denak bereak zituen, bazituen beraz medioak putxerazo bat egiteko, baina ez, ez zuela merezi erabaki zuten. Eta okerrena orduan hasi zen, hauteskundeak galdutakoan. Buru sandinista guztiak beren ondasun materialak saltzen hasi ziren, autoak, pisuak... Botere aldaketaren hiru hilabeteetan sekulako sakabanaketa egon zen. La Piñata deitu zitzaion. Eta gerora jakin genuen, batzuek, Mexikon, Panaman, ez dakit non, enpresa pribatuak zituztela. Gure burua adibidez, Humberto Ortega, Danielen anaia, Armadako burua zen, eta bazituen gasolindegiak, garraio enpresak, kamioiak... Nondik nora aberastu zen hainbeste? Bera auzo pobre batean jaioa zen eta. Ustelkeria izugarria izan zen.

M. Castillo: Ez dakit. Baina hemen ere ez dut ulertzen askotan, zergatik bozkatzen du jendeak PSOEren alde? Zergatik bozkatzen du jendeak PNVren alde? Nik askotan galdetzen diot hori nire buruari, eta ezin dut ulertu. Bada han ere berdin.

M. Castillo: Izugarri gaizki. Tahitiren atzetik Hego Amerikako herririk txiroena da. Eskasia ez, baina pobrezia izugarria dago, eta sekulako kontrastea. Managua ikusten baduzu dendaz betea dago, arropak daude, luxu handia, denetik. Baina azkena egon nintzenean semaforo batean ikusi nuen guztia: Luxu handiko 4X4 bat zegoen, hemen ere orain hasi naizena ikusten, eta justu haren ondoan, semaforoa berde jartzeko itxaroten, karrotxo batean bi ume biluzi, oinutsik, zaldi bat aurrean zela. Horixe da Nikaragua. Eta prostituzioa ere izugarria da, hamar edo hamabi urteko neskatxak ikusten dituzu goizeko ordu bietan, bide bazterrean zain. Hori nik ez nuen inoiz ikusi, ezta Somozismoan ere. Esango nuke orain Nikaragua Somozismoan baino okerrago dagoela.

J. Sastre: Nik nahiago dut bera UNO edo PLC baino, baina garbi eduki Danielena ez dela benetako Sandinismoa. Oraingo hau Danielismoa da. Prozesu sozial demokrata bat edo izango da. Txorakeria izango da, baina badu bere esanahia; sandinisten banderen kolorea bera ere kolorgetu egin da. Lehen gorria eta beltza zen, eta orain gorri arrosa bihurtu da.

J. Sastre: Hego Amerika hartuz orokorrean, edo munduari begiratuz, mesede da. Chavezek eta Fidelek sostengatzen dute ez? Horrek zerbait esan nahiko du. Kubak eutsi egin dio bere sistemari, Venezuela gogor ari da, Bolivia hor dago, eta orain Nikaragua azaltzea positiboa da alde horretatik. Zerbait egiten bada ongi etorria, baina guk gure bizitza pertsonalean sufritu genuen hauen kaxkarkeria, eta beraz normala da dena eszeptizismo puntu batez ikustea.