Bai. Ni ez naiz inor. Preso batzuen ama. Eurak ari dira gorriak pasatzen, ez ni. Ni askoz hobeto bizi naiz. Ez naiz erreferente bat ere. Gainera, oraingo giro honetan... dena da «bakea», bakea hau eta bakea hura, eta nik nola egingo dut bizimodu normala, nire ondoko jendearen egoera normala ez denean! Herri honen gatazka konpontzen ez bada ni ez naiz sartuko folklore horretan. Hortik aparte nago ni. Alaba lehenengo aldiz etxetik irten zenean, elkar besarkatu eta joan egin zen. Eta nik ulertu nuen sakonean. Zintzo jokatu du, eta miresten dut, miresten ditut nire seme-alabak. Gatazka konpontzen dela? Oso ondo, baina nik indarra eduki behar dut aurrera jarraitzeko. Nik ez ditut eta seme-alabak behin ere bakarrik utziko.

Hiru seme-alaba, eta alaba baten mutil-laguna. Lexuri dut zaharrena, eta Fleuryn dago. Bosgarren urtea egingo du preso, eta epaitu zain dago oraindik. Irantzuk ia zortzi urte daramatza barruan. Su-eten garaian harrapatu zuten Parisen. Bestea, Orkatz da; hogei urterekin sartu zuten, irten zen, eta berriz sartu zuten. Lau urte daramatza. Irantzuren mutil-laguna ere preso dago. Gogorra da atxilotu dituztela jakiten duzunean. Gogorra da hor zehar dabiltzanean ere, sekula ez dakizu zer etor litekeen eta irratiari itsatsita bizi zara.

Bai. Irratiz. Lehenengo negar egiten duzu, baina gero mugitzen hasten zara, abokatuari deika eta abar. Bestalde, gaur egun entzuten direnak entzunda, hedabideak zer mezu zabaltzen ari diren, bada, lekuz kanpo zaudela iruditzen zaizu, gaiztotzat jartzen zaituztela. Asko hitz egiten ari da, elkarrizketa dela eta ez dela, eta ondo dago berriketa. Baina egoera azaltzea da bat eta konpontzea beste bat.

Ez dakit. Prozesua... badabilela esaten dute, baina ez dakit. Prozesua dela eta ez dela, nik ez dut irtenbiderik ikusten autodeterminaziorik gabe. Eta autodeterminazioaren aukera guztien barruan, independentziaren aukera ere egon beharko luke. Horixe eskatuko nieke bai PNVri eta bai Batasunari: «Zer boto emateko eskatuko zeniokete zuen jarraitzaileei?». Zer konpromiso hartzeko prest dauden gurako nuke jakin. Nire ikuspegia zein den esango dizut. Espainia handia da, Euskal Herria txikia. ETAk biolentzia erabili du, beste biderik eduki ez duelako. Ez du izan botazio bat antolatzeko modurik. Guk gure eskubideak ditugu, eta eskubideak ez dira inoren esku uzten. Geureak dira. Armak ematea eskatzen dute eta gero zer...

Eta Espainiako gobernua zer ari da bitartean? Legeak aldatuz presoekin jokatzen. Batean, batzuk atera, bestean, laurogeita hamasei urte gehiago. Oraintxe ere, zer izan da, bada, Europan? «Terrorista» titulua eman diete! Geure herrian gaude, zapalduta. Ez digute guk izan nahi duguna izaten uzten. Utzi diezaiotela herriari erabakitzen! Independentzia!

Bai. Are gehiago, horretan ari dira espainolak, aspaldi. Nire alabaren mutila A Laman dago, inkomunikatuta. Preso sozial batekin beste inorekin ez da patiora irteten. Inkomunikatuta dago, zergatik eta epaimahaia onartu ez zuelako, gure herriaren borrokari dagokionik epaitzeko nor ez direlako. Horretan ari dira. Presoak ere horrela sailkatuta dauzkate: lehen gradua, bigarrena, hirugarrena... Eta zenbat daude espetxean egon beharko ez zutenak? Adibidez, Orkatz Getxoko komisarian eduki zuten, handik Madrilera, eta espetxera bi hilabete. Fidantza ordainduta irten zen. Hamabostero, epailearen aurrean azaldu behar zuen. Bizimodu normala egin zuen gainerakoan. Gu Parisa joan ginen batean, Lexuri epaitzera eraman zutelako, zipaioak etxean sartu ziren goizeko seietan. Zipaioak ziren, baina berezietakoak. Buruan kaskoa eta, bertan, argia. Etxea bota beharrean sartu ziren. Han, Orkatz, anaia bat, eta beste seme baten neska-laguna. Zoroen pare sartu ziren, orroka, garrasika, atea bota beharrean... Itzela izan zen. Lurrean eduki zituzten, burua hankapean... Handik ordu eta erdira, epaitegiko ordezkaria etorri zen. Arkautira eraman zituzten Orkatz eta beste bost. Sarekada egin zuten. Bost egun eduki zituzten Arkautin torturatzen, Madrilera eraman baino lehen. Madrilen, epailearen aurrean, torturatu egin zutela salatu zuen Orkatzek, ez zekiela zer sinatu zuen ere, sinatutako guztia torturapean sinatu zuela. Guri, bost minutuan ikusten utzi ziguten, ziegan. Ama bakoitza gela batean. Orkatz ikusi nuen, eta ikusi orduko konturatu nintzen begirada galdua zeukala. Eta haren hitzak: «Oso gogorra izan da! Torturatu egin naute! Hanka puntetan eduki naute paretaren aurrean zutik, atzamar mamiak paretaren kontra neuzkala. Eta jausten nintzenean, ostikoka erasotzen zidaten, leku guztietan jo naute, belaunetan zer edo zer egin didate, min itzela daukat...». Bost egun lorik egin barik, eskuak ere puztuta zeuzkan. Eta zera esan zidan: «Eta galderak erantzutea baino, interes handiago zuten jartzen zizkidaten paperak sinatzeko. Sinatzeko eta sinatzeko. Etxeko guztien kontra jardun dute. Zu, atxilotuta zeundela esan didate. Grabatuta zeukaten zure ahotsa, telefonotik hartuta. Aitari halako eta halako egingo diotela. Aratz ere hemen dagoela, atxilotuta!». Nik, zera esan nion: «Baina, Orkatz, zuk hori dena sinetsi diezu?». «Bai, ama, bai. Direnak eta ez direnak egin dizkidate. Pistola ere jarri didate lokian, eta katuari sakatu diote. Hutsik zegoen. Oso gogorra izan da». Horixe, oso gogorra. Handik irten eta egun batzuetara, idatzi egin nuen hark kontatutakoa.

Bidean, bueltan gentozela, dei bat, Garatik, ea gauza zelan joan zen. Guk geure bertsioa eman genuen, zer ikusi genuen eta zer esan ziguten gure semeek. Eta, biharamunean, Garak albistea ekarri zuen, eta guk kontatutakoa. Bada, egun horretan bertan, Balza telebistan azaldu zen, gazteok «correctamente tratados» izan zirela esanez. Gobernu-bozeramailea garai hartan Josu Jon Imaz zen, gezurretan ari ginela esanez, ETAk zipaioren bat hiltzen badu justifikazioa izan dezan ari ginela kontuok esaten. Niri barru-barruraino sartu zitzaizkidan haren hitzak. «Eta, horiek? Nahi dutena esan ahal dute, Euskadi osoan beren mezua zabaldu eta mundu denak sinetsi!». Orkatz, aurreko atxiloketan ez zen torturatua izan eta horrela esan zuen. Orkatzek esandakoa gogora ekarri eta, orduan bai, idatzi egin nuen hark kontatutakoa. Orkatzi egin ziotena deskribatu nuen. Hartu idatzi hura eta ate joka hasi nintzen. Hogeita hamabost elkarrizketa egin nituen Orkatzi egindako torturak azaltzeko! Deustuko Unibertsitatea, gotzaina, PNV, Egibar -Radio Euskadin harrapatu nuen, Bilbon, baina ez eban nire idatzia hartu-, Txema Montero, Abokatuen Elkargoa, Mariano Ferrer, Azkarraga eta beste batzuk... Hantxe joaten nintzen, ni. Batzuk ezagunak nituen, eta beste batzuk ezezagunak. PNVn, Imazekin eta Arzalluzekin saiatu nintzen. Ez ninduten hartu. Josune Ariztondorekin berba egin neban. Sopelako ikastolako garaitik ezagutzen nuen. Hura ikastolako ama izana, eta ni ere bai. Ondo ezagutzen gaitu. «Josune, zipaioek gure semearekin zer egin daben azaltzera nator ni». Eta beti esaten dut, ez dut mesprezioz esaten zipaio, egiten duten lana hori delako baino: espainolen aginduak betetzen dituzte hemen, haien funtzioak egiten dituzte Euskal Herrian. Josunek baietz, bereziak izan zirela gure etxean sartu zirenak. ETAko komandoen kontra prestatuta zeudenak. Hogeita hamabost elkarrizketa haiek egin nituen, eta beti gauza bat eta bera esaten nuen. «Ez nator ezer eskatzen. Idatzi hau ekarri dizut. Horrela, ezingo duzue esan ez zenekitela zer gertatu den! Orkatz hamabostetik hamabostera azaltzen zen epailearen aurrean. Hura atxilotzeko motiborik baldin badago, atxilotu eta eroan epailearengana. Baina torturatu?. Eta Orkatzi egindako torturak kontatzen nizkien. Gero, gauza gehiago jakin nuen, Orkatzek berak esanda. «Beste gauza batzuk ere badaude, ama, sekula esango ez ditudanak!». Belarrietako kotoi-txotxak ere badira, bada? Sudur azpian pasatu zioten. Gero, gurdia eta neska bat ikusten omen zituen horma zurian. Haluzinazioak. Beste batek zomorroak ikusi omen zituen. Beste batek, atea. «Hemen daukazu ate horren giltza», entzun omen zuen. Haluzinazioak izan zituzten. Eta hori dena, zipaioek, Arkautin.

Bai. Herri honi aukera ematen badiote... Hara, nik ez dut nire burua biktimatzat jotzen. Ni ez naiz biktima. Horrek ez du esan gura saminik ez dudanik. Nire ustez, biktima beste gauza bat da. Biktima da ezer ikustekorik izan gabe, biolentzia tokatu zaiona. Arerio bat dugu, gu zapaltzen ari dena, horretarako dagoena. Ez digute bakean uzten. Horrela ikusten dut nik. Baina samina?, jakina baietz! Nik uste dut mundu guztiak sufritzen duela. Nire kasuan, bihotzean daramat min hori, nire seme-alabak hor daudelako eta, batez ere, ezin dudalako ezer egin. Orain, eurekin egon besterik ezin dut egin. Eurekin egon, eta gozatu. Baina nik badakit ama askori betiko joan zaizkiola seme-alabak.

Euskal Herria ez dago mundutik kanpo. Mundu beti berri horretan gaude. Nik esango nuke gaur egungo munduan itxurakeria dela nagusi. Eta ongizatea. Eta ongizatea oso erraza da geureganatzen, oso da gustagarria. Eta horrela da. Hor sartuta gaude. Baina Herri honetan gauza bat dugu, nortasuna. Ia zazpiehun preso, hildakoak eta ihesiak dauzkagu. Eta zelan bizi dira? Baina zenbat jende bizi da astero-astero, bisita horiek antolatzen? Nor joan, zelan, zenbat diru behar den, zelan topatuko dugun... «Han utziko dugu gero»... Politikariak, aldiz, hor dabiltza, txoferra hartuta, batetik bestera, gaur halakorekin, bihar beste halakorekin, hitzaldi bat hemen eta beste bat han... Eta gureen egoera? Berdin. PNVko politikari batek esan zidan eurek ere Euskadin alde lan egiten dutela. Ezberdintasun txiki bat badago eserleku eta soldata on bat izan, edo ziega batean egon eta ikasketei, lanari eta senide arteko bizitzari uko egitearen artean.