Napoleonen harritailuan txiza egiteko, lehen-lehena Napoleonen harritailua beharrezkoa dela. Egunero ikasten dira gauzak, eta egunero ahazten, zorionez, baiki. Bestela ezin bizi. Zer ikasi behar den eta zer ahaztu, horixe izaten da koska. Ez dakit gogoan daukazuen, baina urte edo urte t'erdi ez dela, halako aztarna zaharrak agertu ziren Iruñeko (Iruñea-Pamplona, ez Iruña-Veleia) Gaztelu Plazako lurraren azpian, parkinga egiten ari zirenean. Musulmanen hilobiak omen zeuden tarteko, eta beste hainbat bitxikeria, nonbait -sekula ez dugu jakin, ezta jakingo ere; auskalo euskarazko idazkuneren bat ere ote zitekeen-. Bertako alkate andreak erabaki erabatekoa hartu zuen; dena suntsitu zuen, parkingaren ohoretan, ondare hori berreskuratu eta aztertzeko eskatzen zuen hiritar andanari kasurik egin gabe.

Zer nahi duzue, lagunok, nahiago iraganak zamatuta bizi, etorkizunak itota baino. Baina hau ere esaldi tranposoa da, horren jakinaren gainean idatzi dut, egia esan; kontua baita zer gogoratu, eta zer ez; eta zergatik, eta zertarako. Bai ba, boterean dauden ideologiek sakralizatzen dutela iragana. Ideologia hori bera etorkizunera proiektatzeko, ideologia horrek etorkizunera jauzi egin dezan. Horra beste gakoetako bat. Horregatik, gauzak zer diren, iraganarekiko aske izatea desio dezaket, edo iraganari atxikia bizitzea, inguruabarren arabera, gauzak guztiz kontrajarriak diren arren, itxuraz bederen, eta bi kasuetan ni naizen berbera izanda; tokian tokiko botereko ideologiek zer irentsarazi nahi didaten. Gure oroimenarekikoak ere, dena bezala, dialektikoak direla, alegia. Baina hau denok dakigun kontua da, noski.

Horregatik agian, iraganeko kontu hauek, batzuetan, aski irrigarriak iruditzen zaizkit. Agertu zen Lazarraga eta hara! literaturaz, soziologiaz eta hizkuntzalaritzaz ustez genekiena hankazgoratu zen. Orain, berriz ere Araban -Araba, zazpigarren alaba, euskalduntasunean epel-, agertu dira idazkune famatuak, eta arkeologiaz, antropologiaz, eta historiaz ustez genekiena aldrebestu da. Are gizarte zibilaren antolamenduaz ustez genekiena ere: "Jan edan lo" hori Paleoelkarte Gastronomiko baten goiburua baizik ezin daiteke izan. Edo filosofiaz: bizi-proiektu baten adierazpen programatikoa al da aipatu leloa? Baietz topatuko duten hurrengo idazkunea "Ñaka-ñaka" izan -edo ez, noski, hori ezin liteke-. Ez da harritzekoa zenbait jende susmoraino asaldatuta egotea.

Nondik begiratzen den, ordea, dena da irrigarria. Hitzaren bidez egia bilatzeko nahia asmo hutsala da, ezinezkoa nahi izatea da, irrigarria hortaz. Hitzaren bidez egia maskaratzeko, makilatzeko nahia bezain hutsal eta ezinezkoa, hizkuntza eta ofizioaren trikimailuak oso ongi menderatuta ere. Finean, dena da absurdua, hartara iritsi nahi izanez gero. Horregatik, absurdutik ihes egiteko alegia, gabiltza beti leungarrien bila, nola baita pentsatzea, egia bilatzea ezinezkoa izan eta, egia benetan bilatzeko borondatea dela kontuan hartu behar dena. Edo egia maskaratzekoa. Esatekorik edukitzea, beste hitzez. Erlatiboki erraza da hitzen atzean ezkutatzea, komeni denean bakarrik burua atera eta kukurik egiteko, edo eztena erakusteko. Alegia, Napoleonek arrazoi zuela, eta baita ere arrazoi Napoleonen harritailuan txiza egiten zuenak ere. Apur ditzagun iraganeko kateak, txizalariak nahi zuen eran, eta begira diezaiegun elkarren begiei bertatik bertara, diskurtsoka aritu gabe, Napoleonek gomendatzen zuen gisa. Baina alferrik da; gorputz-jarioak libratzeak edo hurbiltasun fisikoak ez du bermatzen zer esatekorik edukitzea.