Maisu-lantzat jo daiteke lasai asko Imanol Zurutuzaren azken nobela, eta hala ere, «Errautsera arteko sugarra»k agian ez du irakurle askorik izango. Nahiz gizakiaren gogoetetan beti egon den, dagoen eta egongo den gaia ukitu. Goiz edo berandu, horrela ez bada bestela, bizidun orori ziur gertatuko zaigun trantzea. Baina beste hark esana utzi zuen bezala: «O heriotza, zein gauza samina den zure oroipena munduko gauzetan bihotza daukanarentzat!». Eta nor bere buruaren biziaren etena gogoratzea gaitza bada, are gaitzago bihotzez maite dugun norbaitena denean. Eta horixe egokitu zitzaion idazleari, emaztea galtzea, min bizi batekin hasi zena minbizi gertatu zelako. Eta horretaz dihardu Imanol Zurutuzaren lanak.

Ni lehenago idazten aritua nintzen, bai, baina aspaldian erabat utzia neukan. Ni beti izan naiz irakurle, eta tarteka, idazle. Kasu honetan, gai bat etorri zait, nahi gabe, eta gai horrek eskatu dit idazten jartzea.

Bai, argi dago liburuan errealitatea eta fikzioa oso nahasiak daudela eta zenbaitetan ez dela erraza biak bereiztea. Dena den, nik ez dut uste inork hutsetik sortzen duenik ezer. Guztiok irakurri dugu asko, ikusi ditugu milaka film, eta horrek gure pentsaeran eta izaeran izugarrizko eragina dauka. Nire ustez, oso bestelakoak izango ginateke hori gabe.

Liburua hasieran, narrazioko protagonista den idazle horrek sentimendu hori dauka. Gero, ordea, bilakaera bat dago. Liburua idazten bi urte eman ondoren, ezin izan berdina hasierako eta bukaerako gauzak sentitzeko modua, eta hasieran nahiko giro goibela ageri bada ere, bukaeran zerbait argiagoa nabaritzen delakoan nago, nahiz eta azkenean heriotzaren kontua hor jiraka eta bueltaka ibili. Beste pasarte batean ere esaten du, nolabait sentitzen duela idazleari aurrea hartu beharra daukala. Bera pertsonaia den aldetik dio hori, baina aldi berean idazlea ere bera da, eta beraz badaki bizitzan aurrera egitea berari dagokiola, ezin duela zulo horretan sartuta geratu, eta hain zuzen nolabaiteko metafora horrekin adierazten du bere barne egoera horretatik atera beharra.

Hori da! Azken batean, txanpon beraren bi aldeak dira. Zenbaitetan ematen du inguruak eskatzen dizula triste egotea, eta hala ere, zerbaitek pentsarazten dizu: hala eta guztiz ere bizitza honek merezi du, baditu gauza onak gertatu zaidana gorabehera... Eta ematen du hori ez dela «politikoki zuzena». Eta alderantzizkoa ere, denbora pasa ondoren beldur zara bateren batek esango ote dizun: «Motel, nahikoa duk, hasi adi aurpegi hori alaitzen!». Haatik, pertsonaiak ez du aukeratzen noiz dagoen alai edo noiz triste, baina argi dauka eskubidea duela triste dagoenean triste eta alai dagoenean alai egoteko.

Esango nuke ez dudala aukera bat egin, lehendik irakurriak nituen poemak eta pasarteak etorri zaizkidala gogora. Hor bada, adibidez, Cortazarren «Rayuela»ko esaldi bat, nik orain dela hogei bat urte irakurriko nuena, eta grabatuta gelditu zitzaidan, iruditzen zitzaidalako gauza asko biltzen zituela bere baitan. Aipatzen dut baita ere Pedro Salinasen poema bat, eta nolabaiteko lotura egiten dut Cortazarren bestea eta poema horren artean. Lotura hori, neronek egina da, ez dut inon ikasia. Eta gero badago beste gauza asko idazten ari nintzen neurrian -asko irakurtzen ari bainintzen baita ere-, sortzen zitzaizkidanak eta berez, txertatzen zirenak istorioan.

Istorioa autobiografikoegia egiteak zeukan arriskuari ihes egiteko, beharbada; batzuetan, bestelako pertsonaia batzuk ere behar nituen, istorioa garatzeko.

Ez dakit oso ondo zer dela-eta egin nuen horrela, ezta zertarako egin nuen ere. Egia esan, idazten hasi nintzenean, ez nekien idazten ari nintzen hori argitaratzeko edo kaxoi batean uzteko izango ote zen. Banekien idazteko premia neukala, eta horregatik ekin nion. Denborarekin ikusi dut nobela bat izan zitekeela. Bestalde, liburuan agertzen diren aipuak eta beste batzuenganako harremana, oso lagungarriak izan dira niretzat. Azken batean, bakardade mundu horretan, halako elkarrizketa egiteko modu bat aurkitu dut aspaldi joandako eta gaur egungo idazleen lanetan. Nola adierazi hobeto tristezia, Nerudaren «bertsorik tristeenak idatz nitzakeen gau honetan...» poemarekin baino?

Hori, Enrique Lihn poeta txiletarrarena da. Bernardo Atxaga da poesia hori liburu batera aldatu zuena, eta lagun batek utzi egin zion liburu hori nire emazte zenari, eta hark paperera aldatu zuen, liburua itzultzen zuenean berekin gordetzeko. Poema hori aurkitu nuenean konturatu nintzen zeinen ondo islatzen zuen, seguraski, nire emazte zenak bere gaixoaldian sentitu zuena, eta ezin nion uko egin hori nobelan txertatzeari. Ezinbestekoa zen, nobelan egiten ditudan beste aipuak bezala. Bada hor maiz aipatzen dudan Sabatoren liburu bat ere, eta Sabatok dioenez bi motatako pertsonak daude, aipu gehiegi egiten dituztenak, eta sekula aipurik egiten ez dutenak, eta okerrenak bigarrenak omen dira, zeren horiek ez dute inoren aipurik egiten halako lotsaz-edo, norbaitek konpetentzia egingo ote dien. Ni umilagoa naiz alde horretatik, nire ustez, eta ez dut inongo lotsarik besteren aipuak neureganatzeko, ondo eginda daudenean.

Ez dakit sentimen hori den. Kezka bat bai, behintzat, dudarik gabe. Gaixoari kezka handia sortzen dio maite dituenak bakarrik uzteak.

Bateren batek esan zuen, normalean, gaixoak uste izaten duela dena dakiela gaixotasunaz eta ingurukoek ez dakitela hainbat gauza, eta alderantziz, osasunean dagoenak uste duela badakiela dena eta gaixoak ez dakiela horrenbeste, elkar engainatzen dutela nolabait. Gaixoaldi honen kasuan, alde batetik argi dago medikuek nahiko argi esan zituztela gauzak beti, ezer gutxi ezkutatu zutela, baina, aldi berean, egia da osasunean dagoena zer edo zer ezkutatu beharrean dagoela. Alegia, pertsona bati ezin zaio esan: zortzi hilabeteko bizitza itxaropena daukazu. Pertsona bati esan dakioke, tumore bat duzu buruan eta aurrera ateratzeko aukera bakarra kirofanoan sartzea da, eta gero tratamenduak jarraitu beharko dituzu eta ikusi beharko da nola doan. Niri mediku batek esan zidan zortzi hilabeteko bizitza itxaropena ematen ziotela. Hori berari ez zitzaion esan, baina berak uneoro bazekien hari batetik zintzilik zegoela.

Bai. Inoiz hitz egiten zuen lanera bueltatzeaz-eta... Beharbada berari gauzak ez zitzaizkion jarri besteok ikusi genituen bezain gordin, baina aski gordin zeuden hala ere. Erdizkako egiena da kontua: zer esan, nola esan, noraino... gai zaila da. Gainera, zein da egia? Zortzi hilabeteko bizitza itxaropena ematen zioten, eta gero askoz gehiago iraun zuen. Eta une batean sentitu nahi duzu itxaropena, nahiz eta jakin ateak itxita daudela. Latza da!

Nire liburuan, izen propioz agertzen diren pertsonaia bakarrak medikuak dira. Lagunen batek kuestionatu zidan hori, baina nik eutsi egin nion, haiei nolabaiteko omenaldi bat egiteko modutzat ere ikusten dudalako. Egia aitortu behar badut, orohar tratua oso ona izan da, ez daukat inolako kexurik medikuntza sistema publikoarekin. Horregatik agertzen dira izen eta guzti. Aldiz, bestelako pertsonaiak -eta asko daude-, izenik gabe agertzen dira, eta hala ere badakit nire inguruko jende askok bere burua islaturik ikusiko duela. Aipatu duzun bertso hori euskal idazle batena da. Laguna dut, eta hori jartzea hari egindako halako keinu bat da. Eta hori bezala, beste keinu asko daude.

Beno, hori joko bat da. Argi dago nik Ramon Saizarbitoriari ez diodala galdera hori serio egiten, bai baitakit zergatik idazten diren horrenbeste istorio triste: mundu honetan daudelako eta batzuk haiei buruz idatzi beharra dugulako. Baina ni ez naiz batere segurua, eta liburu hau idazterakoan ere zalantza asko izan nituen: egiten ari nintzenaren balioaz, zertarako... Orduan, Saizarbitoriaren esaldi horrekin topo egin nuenean -jende asko dagoela anbulategietako itxaron geletan inori interesatzen ez zaizkion kontu tristeak kontatuz-, bada, nire buruari galdetzen nion: «Kontatzen ari naizen istorio tristea inori interesatuko ote zaio?». Horregatik egiten dut galdera hori liburuan.

Neronek ere ez dakit oso ondo nola sortu zitzaidan ideia hori. Agian hiztegiekin lan egiten dudalako, eta batzuetan hiztegiek ez nautelako asetzen.

Nik hori oso argi ikusi nuen. Eta nire emazte zenak konbentzimendu handiz esaten zuen berak ez zuela halako sufrikarioaren beharrik hori ikasteko