Vasco Navarro trenbidearen historia jaiotza luze eta zailaren eta bat-bateko heriotz saihestezinaren historia da. Duela 120 urte inguru planifikatu eta martxan jarri zenetik ez zen 1948. urtera arte guztiz bukatutzat jo. Handik 20 urtetara
-errepide eta kotxeekiko lehia zela-eta- bertan behera geratu zen trena. Garai horretan Euskal Herriak sekulako trenbide sarea zeukan eta Vasco Navarro armiarma sare horren harribitxia zen, bai luzeragatik (140 km) zein garrantzi estrategikoarengatik, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroa lotzen baitzituen.
1967ko abenduaren 31tik, bere aldeko "requiema" izan zenetik, alegia, trenbidea zenak heriotz osteko deskonposizioa ezagutu zuen, hainbat zati hirigune zein industriaguneek jan dutelako edota nekazari-guneetan naturak bere legea ezarri duelako. Hala ere, zenbait zati, Arabako Lautadan batez ere, nahiko ongi kontserbatzea lortu da eta arazo handirik gabe ibil daitezke.
32 urte geroago, Patxi Arzamendi geografo eta historialariak ibilbide osoa, ongi zein gaizki kontserbatzen dena, ezagutzera gonbidatzen gaitu, "Vasco Navarro Trenaren Ibilbidea" izeneko gidaliburuaren bidez. Gida Eusko Jaurlaritzak argitaratu du, "Natur Bideak EAEn" monografiko sortaren barruan.

Patxi Arzamendik gidaliburu honetan Bergarako Mekolalde auzoan hasi eta Lizarrako geltokiraino trenbidearen ibilbideari errepaso zehatza egiten dio, lau atal nagusitan (Debagoiena, Arabako Lautada, Arabako Mendialdea eta Lizarrerria) eta hauen barruan hainbat tarte txiki dago banatuta. Ibilbide osoa zatiz zati aurkezten digu, bakoitzaren kokapen geografiko, ingurune natural eta egoera fisikoa deskribatuz.
Honez gain, egileak toki edo herri bakoitzean aurki ditzakegun monumenturik interesgarrienen zerrenda zein zerbitzurik garrantzitsuenen berri ematen digu, hala nola, turismo bulego, osasun zentru, ostatu edo jatetxeen berri. Eta, nola ez, gidaliburua batez ere ibilbidea bizikletaz egin nahi dutenei begira idatzi denez, txirrindularitzaren inguruko informazioa. Informazio hori batzuetan zehatza da, baina beste batzuetan datu orokorragoak dakartza. Ibilbidearen hainbat zatitan gaur egun, hiri edo industriak daude, eta, beraz, egileak hortik igarotzeko bide alternatiboak proposatzen dizkigu.
Gidaliburua, euskaraz eta gazteleraz idatzia da, bata bestearen ondoan dauden bi zutabetan, eta egileak berak egindako zein artxibategitatik ateratako hainbat argazki du. Ibilbidearen mapa orokorra (1:50.000 eskalakoa) eta zati bakoitzeko planoak ere badira. Argazkirik sartzerik izan ez den zenbait orrialdetan marrazkiak erabili ditu.

Bizkaia eta Nafarroa trenez lotzeko lehen ekimena Juan Jose eta Joakin Herran anaia gasteiztarrena izan zen, eta ondorengo gauzatze praktiko osoa beraien "Ferrocarril ecónomico de Estella a Durango por Vitoria y ramal de Arroniz a Lerin" txostenean oinarritu zen. 1881ean Espainiako Sustapen Ministerioan aurkeztu zuten txostena.
Proiektua urtebete geroago onartu zen eta orduantxe hasi zen benetako arazoa: finantziazioa. Espainian diru publiko zein pribatuaren bila alferrik aritu ostean Europara jo behar izan zuten eta azkenean, Ingalaterran aurkitutako laguntzari esker, "The Anglo Vasco Navarro Railway Company Limited" elkartea sortu zen.
Eraikitze lanak 1887an hasi ziren, Gasteiztik Durangorantz, Arlaban (Leintz-Gatzaga) gainetik eta lehenbiziko 18 kilometro horietan ez zen arazorik izan. Bi urte geroago inauguratu zuten. Dena den, lanen hasiera-lekuak ez zirudien egokiena; oso herri txikiak igarotzen zituenez, errentagarritasuna ezinezkoa zen. Akats horrek ondorio larriak ekarri zituen epe motzean.
Lehen urte haietan trenbideak igarotako udalek lanak finantzatzen laguntzen zuten, akzioen bidez eta baita ardoaren gaineko zerga berri baten bidez ere, baina, nonbait diru gutxiegi bildu eta urtebetera elkarteak porrot egin zuen, lanak ere hainbat urtetan bertan behera utziz.
Laguntza 1912an heldu zen, sei urte lehenago sortutako Union Cerrajera enpresak Arrasateko eta Bergarako lantegiak lotzeko trenbidea erabiltzea erabaki zuenean. Garai berean, Eduardo Dato arabarra Espainiako gobernu buru izendatu zuten, eta honek arabar ekonomia berpiztu asmoz bertan behera utzitako Vasco Navarrori berrekitea agindu zuen. Ondorioz, lau diputazioek eta udalek jarritako diruarekin 1914an berriz ere lanak hasi ziren. 1919rako Gasteiz eta Deba Garaia arteko zatia inauguratzea lortu zen, hots, orografia aldetik zatirik zailena.
Azkenik, Gasteiztik Lizarrarainoko 70 kilometroak 1920an hasi ziren eraikitzen eta 1927ko irailaren 23an jarri zen abian, oraindik ere lurrinezko lokomotorekin. Sarea prest eta lurrinezko trenak martxan, egin beharreko hurrengoa elektrifikatzea zen, ondorengo hamarkadan ekin zioten lana, alegia. Hori bai, oraindik ere zatitxo txiki bat geratzen zen eraikitzeko, Estibalitz santutegira zeramana eta hau ez zen 1948. urtea arte iritsi.
Beraz, erabat amaitu zenetik trenbideak ez zuen 20 urte ere iraun. Emaitza ekonomiko txarrak eta errepideen gero eta konpetentzia handiagoa ikusirik, Espainiako gobernuak 1967an ixtea erabaki zuen, nahiz eta diputazioek erabakiaren aurka egin. Iñaki Suso Espadas historialariak treneko langile baten ahotan jartzen duen esaldiak dioen bezala: "Denon artean hil genuen eta bera bakarrik hil zen".