«Ez dago euskararen aldeko bene-benetako borondaterik»

J.Antonio Retolaza "Kili-Kili" aldizkariko sortzaileari elkarrizketa
«Ez dago euskararen aldeko bene-benetako borondaterik»
Jose Antonio Retolaza, «Kili-Kili» aldizkariaren sortzailea
Ohorezko bazkide izendatu du EIZIE elkarteak bere azken ekitaldian Jose Antonio Retolaza, azken hogeita hamar urteotan «Kili-Kili» aldizkariaren bidez egindako itzulpen lanari omen eginez. Bost seme-alabaren aita, Muxikan bizi da, eta begi bateko ikusmena hondatuta duelarik ere aldizkariaren mamia eta edukia lantzen jarraitzen du.
JOSE Antonio Retolazak luzaz egin digu berba, eta elkarri agur esateko ordua iritsi zaigunean gure berriketaldi luzea laburtzeko lanak izan beharko nituela esan dit. Halaxe izan da. Hasi ere, «Kili-Kili» aldizkariaren sorrera eta nondik norakoa kontatzen hasi zaigu baina, azkenean iritzi eta oroitzapenen arlora jo dugu, datu biografikotan zirristaka.
J.A. Retolaza Bilbon jaio zen, eta bertako Merkatal Eskolan ziharduen ikasten, hamazortzi urterekin abade egiteko deia bere baitan aditu zuenean. Ordurako euskara ahaztuta zeukan, «memoria pasiboan», berak aitortu digun legez,
«txikitan hemen Muxikan euskaraz egiten sortu, gero Bilbora joan eta ahaztu egin nuelako; Gasteizko apaiztegian ene ikaskide baten aitak euskaraz egin eta ulertu ez nionean hain lotsatu nintzen ze, ikasteari ekin nion».
Latina eta grekera Zamarriparen gramatikarekin ezkutuka tartekatu behar izan zituen. Gerra ondoko urte ilunak ziren. Gerrateko oroitzapenak biziak ditu, hala-nola etxetik hain argi ikusten den Bizkargi mendiko gudaldiarena, edo
«hantxe, hilerrian, fusilatu zuten batena, ze bidean gero eroaten ikusi eta etxetik entzun genituen tiroak».
Urte hitsak. Apaiztegian bertan euskara lantzeko gelatxo bat eskatu zuten,
«eta oraindio ere bizi den batek --izena ere esan digu-- baimena eman zigun, nahiz eta bere argimutilean Espainiako bandera hantxe eduki eskegita. Zamarriparen gramatika eta Mendizabalen hiztegitxoa geneuzkan eta, ni ikasiagoa nintzenez, besteei irakasten nien, Uriarte orain gotzaina denari edo Manterolari, adibidez».
Muxikaren eragina
GURE solaskideari gaztetan Muxikan izandako bizipenek arrasto sakona utzi zioten.
«Euskara banekien, baina berba egiten ez; uda bitan etorri nintzen hona, eta nik hemengo gaztetxoei dantza irakasteko aitzakiaz euskara ikasten nuen, bizia, zeharretakoa».
Funtsezko kontzeptua du Retolaza jaunak «zeharretako euskerea», horren bidez adierazten duena berdinkideen artean mintzatzen garenetan erabili beharreko euskara bizia izanik. «Kili-Kili» aldizkariaren bidez egin nahi izan duen lana ildo horretan joan da, eta oraindik ere halaxe doa.
«Kili-Kili» aldizkaria berak sortu zuen, berak egiten zituen testuak, eta berak osatzen zituen marrazkiak ere. Izan ere, aldizkariari izena eman ziona halako pertsonaia bat zen, ume euskaldun bat.
«Orduan psikopedagogia ikasi berritan eta euskararen egoera ikusita, halako pertsonaia euskaldun bat sortzea pentsatu nuen, ume bat, ume euskaldunei euskara bizitzen irakasteko, zeren eta umeek euskara zekiten, baina ez zuten euskara bizi. Bihozkada bat izan zen. Gero umeekin gutunketa hasi nintzen. Zelan? Bosgarren alean --diosku Retolazak--. Ume hori gaixotu egin zela idatzi nuen aldizkarian, `zuen moduko umeak erdaraz hitz egiten aditzean gaixotu zait barrua; idatzi egidazue gutun bat esanez euskaraz egingo duzuela eta ni sendatuko naiz' esan eragin nion Kili-Kiliri. Ez dakizue zenbat gutun jaso nituen, zenbat umek idatzi zidan».
Teilatubako ikastola
HARREZKERO hartu zituen gutun guztiak gorderik ditu Retolaza jaunak.
«`Kili-Kili' teilatu bako ikastolea zen, klandestinoa bihurtu zen; errepresioa etorri zitzaion, horraitino, eta aldizkari egin beharrean `Cuadernos unitarios' zirelakoen atalean sartu genuen argitalpena, ni orduan Bilboko San Antonen nengoela baliatuz».
Gure solaskideak gauza eta gertaeren memoria bizia gordetzen du. Bizkaian zazpi mila ume, Gipuzkoan zenbait gutxiago, Nafarroan bezalaxe edo, eta Araban bostehun edo laurehun izan zituztela dio, Iparraldean ere zabaltzen zelarik. Bada, azken gogoeta horren haritik euskalkien arlora etorri gara halako batean.
«Pertsonaia bertako egin genuen, tokian tokiko egin, tokian tokiko euskara erabiliz. Argi ikusten zen euskara batu bat behar zela, baina lehenago bakoitzak berea sendotu behar zuela uste genuen. Ni neu herriz herri ibiltzen nintzen --dio Retolazak iragan minez kutsaturik--, han edo hemen autoa geratu eta umeekin hitz egiten, eta, adibidez, Nafarroako euskara zoragarria aditzean poztu egiten nintzen, eta huraxe egiteko esaten nien umeei».
Retolaza eta «Kili-Kili» «teilatu bako ikastola»ren oinarriak hiru ziren, «etxea, kalea, jokoa» berak dioskunez.
Desengainua
«HIRU Diputatu Nagusiei ere berdin esan diet --denboran barrena jauzi eginez oraingora etorri da--. Nik ez dut sinesten eskolako lana nahikoa denik, orain dela hogeita hamar urte umeek euskaraz pentsatzen zuten, eta orain ostera erdaraz egiten dute euskal hitzak erabiliz. Esan diet bada, geratu eta hausnartu egiteko unea da hau, alde batera utzita estatistikek diotena, zeren estatistikak alderdiei ondo datozkien arren, ez dago hizkuntzaren aldeko bene-benetako borondaterik. Alderdien jokabidea euskararentzat ez da ona izan, eta errakuntza denak sartzen ditut, EAJ nahiz HB nahiz beste edozein»
Adorea eta kemena hain agerian dituen gure solaskideari etsipena nagusitzen zaio, eta argi dio:
«Desengainu itzela hartu dut, Franco bizi zela egun batean Euskadik bere agintaritza izango zuela amesten nuenean ez nukeen oraingoa gertatu beharko zenik sinetsiko. Baina herri bera da erruduna, halako agintariak hautatu dituelako».
Omenaldiak
ORAINTSU EIZIEk ohorezko bazkide izendatu duela eta,
«omenaldiei orain esaten diet baietz, lanean nagoen bitartean, ezen gero ez etorri niri omenaldiekin eta halakoekin».
Herrian ere egin diote halako bat, Areatzako (Muxika) eskola oparoko bertsolarien parte hartzeaz. Harro dago bertsolaritzaren gailurrekoak diren Jon Lopategi, Enbeitarrak eta Ireneo Ajuriak eskaini zizkioten bertsoekin.
«Oso oker ez banago neu izan nintzen Balendin Enbeitarekin berba egin zuen azkena, telefonoz; eskegi baino ez eta hantxe jausi zen».
Orain, aldiz, Onaindia hil dela eta, ez ote den joan doan mundu batekoa sentitzen galdetzeko adorea bildu dut. Baietz erantzun du, eta negar egiten duela esan digu,
«negar, malkoagaz; Lino Akesolo lagun mina hil zenean legez, edo orain Juan Angel Etxebarria adiskide gernikarra hil denean legez».
Enbor sendoko ezpala dela igertzen zaio, hala eta guztiz ere. Sendotasun horren lekuko dugu apaizgoari uzteko izan zuen zergatia.
«Euskararen alde egiteko balio ez zuen elizaren barruan abade izaten ezin jarraitu nuela esan nion apezpikuari»,
aitortu digu.
Euskara bere bizitzako bizkarrezur eta jomuga dituen gizon honen izena aipatzea eta lana aztertzea ezinbesteko izango dugu euskara berpiztearen aldeko historiaren hogeita hamar urteon gainean jardutean.
EDORTA JIMENEZ
Retolaza jaunak eta lankide talde batek lanean darrai "Kili-Kli"rekin.
"Omenaldiei orain esaten diet baietz, lanean nagoen bitartean, ezen gero ez etorri niri halakoekin".
Garaikoetxearen agintaldian Euskara Aholku Batzordeko partaide izan zen.
49-51

GaiezKomunikabidPrentsaAldizkariakKili Kili
PertsonaiazRETOLAZA3
EgileezJIMENEZ2Komunikabid

Azkenak

2022-01-31 | Xabier Arana Eiguren

COVID pasaportea, diskriminazio mingarria zein neurri hutsala

2022-01-30 | Mikel Garcia Idiakez

Jokin Bildarratz

"Haurrak ez dira dianan jarri, bilatu da defentsa gutxiago zituztenak babestea"

Pandemia garaiko hezkuntza protokoloen eraginkortasunaz, umeei ezarritako neurriez eta ikastetxeetako lan kargaz galdetu diogu Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza sailburuari. Curriculuma, Euneiz eta konpetentziak ere izan ditugu hizpide, baita Legebiltzarrean egosten ari den... [+]

2022-01-30 | Gorka Bereziartua Mitxelena

Nazionalismo espainiarraren armak gerra kulturala irabazteko

Hamarkada hau arma sinboliko berriak karga-karga eginda abiatu du nazionalismo espainiarrak. Sumatzen da. Sentitzen da. Zenbatu daiteke. Baina nola lortu dute eztabaida publikoan horrela eragitea? Pablo Batalla Cueto historialari eta idazle asturiarrak iaz argitaratu zuen Los... [+]

2022-01-30 | Julen Azpitarte

David Wojnarowicz

Rimbaud-en mozorropean hazitako artista disidentea

David Wojnarowicz (New Jersey, 1954 - New York, 1992) artista estatubatuarrak hizkuntza, baliabide eta egiteko moduen arteko mugak hautsi zituen bere obran, zeina 1980ko hamarkadan garatu zen. Diziplina anitzeko sortzaile, artista bisual, poeta, idazle, musikari,... [+]

2022-01-30 | Gorka Bereziartua Mitxelena

Ezetz astea ondo bukatu

Eskandaluak eta balizko maniobrak

Goiko esferetan mugitzen diren gizaseme zoriontsu guztiak antzekoak dira, eta egin behar ez luketen zerbait egiten atzematen dituzten guztiak berriz, bakoitza bere modukoa. Boris Johnson eta Iñaki Urdangarin, BoJo eta Besoluze –horrela deitzen omen dio Juan Karlos... [+]

Irakurrienak