«Hadrianoren Oroitzapenak» nobela euskerara itzuli du Joxe Austin Arrietak

1985eko irailaren 08an

Joxe Austin Arrietarekin elkarrizketan.
Lan mardul baten inguruko solasaldi lasaia
«Hadrianoren Oroitzapenak» nobela euskerara itzuli du Joxe Austin Arrietak
Arrazoi zuten Estrabon, Titus Livius eta gainerako historiajore klasikoek. II. mende hasieran bizitzea eta agintzea tokatu zitzaion Adrianok ere izango zituen akitano eta baskoien kokalekua adierazten zuten mapak: «leundu gabeko ohituren jabe ziren baskoi haiek lur gogorretan bizi ziren, inork uler ezin zezakeen hizkuntza barbaroz mintzatzen zirelarik».
Adrianok ere, dadarik ez egin, izanen zuen baskoien hizkuntzaren basatasanaren berri, baina gutxi usteko zuen hark egunen batean bere gogai, bizikizun, ekintza eta triskantzak hizkuntza basati hartan ernanen zirenik.
Duintasun bateko itzulpenean eman ere, lan luze eta biharriaren kontra hizkuntzak dauzkan baliabide anitzak bazterretan bildu eta itzulpenera egokituz. Ez dugu guk, egileak ere garbi utzi duen bezala erronka jo nahi, baina badakigu hemendik aurrera itzulpen hau gehiago dagoela egiteko.
ARGIA.–Oraintsu itzuli duzun elaberria helenismo giroan kokatzen da; zure aintzineko olerki bilduman hondartza bazterreko pikondoaren itzalpean agure itsu bizartsu griegoak aurkitu genituen, trajedia zaharretatik aterateko zitak ere baziren. Baduzu beraz Greziako kultura klasikorako grina.
JOXE AUSTIN ARRIETA.–Ezin hasiko nauk esaten kultura klasikoan jakitun naizenik, dena dela (Arrotzarena, neurtitz neurgabeak) trajedia klasikoak irakurtzearen ondorioz idatzitako poema liburua duk, ez nauk helenista porrokatua, jakina ni neu letras ikasitakoa nauk eta hori kontutan hartzekoa duk, kutsua-diat. Hadrianoren liburuaren hautapena ez nian egin arrazoi ideologiko edo kultural zabal batzurengatik. Konkretuki gure hizkuntzarentzat horrek suposatzen zian halako desafioa edo, herri erantzuna eman nahirik. 83.ean irakurri nian eta itzultzea erabaki ere irmoki. Eusko Jaurlaritzak itzulpen lanetarako laguntza sistema kaleratu zuenean interesantea iritzi nioan horrelako esfuertzo handia egiteari, kapaz garen ala ez ikusteko.
A.–Ez zizan beraz Elkar-ek itzulpen hori egiteko eskatu.
J.A.A.–Ez, bertako bati esan nioken eta tira, argitaratuko diagu eta abar.
A.–Harnar bat urte dira «Biu dala», «Termitosti» lanak idatzi zenituela, zortzi bat «Abuztuak 15eko bazkalondoa» kaleratu zela. Liburu guzti horietan nabarmen geratu zen hizkuntzaren aldetik benderatzen zenuela idazketa, hizkuntza landua zenuela. Gerora, aldizkari zenbaitetan agertutako artikuloetan, hizkuntzaren menderatse arras sakona agerianago utzi zenuen: bai lexiko mailako alor semantikoak zehaztuz, eredu dialektologiko anitz lerro berean pilatuz, ekialdeko euskalkien presentzia handiagotuz, bizkaiko kutsu lexikoa ere hartuz... Halako apusturen bat edo zenuen zeure buruarekin hizkuntza landu eta gero halako ur sakonetan murgiltzeko ala?
J.~.A.–Bai neure buruarekin, eta baita orokorki ere, pensatzen diat jendeak ez duela hau erronka jotze bat bezala hartuko, baina bai, apustu orokortzat hartu nian. Betidanik hainbat eredu literarioren azpian gelditu izan gaituk, eta batzuetan inportantea duk langa non daukagun jakitea, eta pixka bat horregatik egin nian.
A.–Langa altxatzeko edo?
J.A.A.– Ez, altxatzeko ez, nahiko goian dagoela;uste diat, baina hurbiltzeko bai, bide anitz falta diagu, baina bidean garela ere egia duk. Lehen esan duk halako hobeketa nabaritzen dela nere prozesuan, eta hala baldin bada poztutzen nauk, baina badakik azken urteetako pizkunde honetan denok gaituk elkarrenganko zordun, ez duk bakar batzuk eginiko lana.
A.– Lan honetarako hitzen alor semantikoak zehazten saiatu zarela ematen du, adierak xorroxten alegia.
J.A.A.–Saiatu bai behintzat. Konkretuki itzulpen lan honetan bai ikusi dudala gure benetako euskal hiztegi orokor baten hutsunea, Sarasola eta Mitxelena egiten ari direnarena. Lhanderen hiztegia badugu bai, baina euskaratik frantsesera, kontrakoa falta diagu. Erabili ditudan hiztegien artean Quintana eta Plazido Mujikarena izan dituk, eta garantia ernaile bezala Azkue. Plazido Mujikak badik bentaja handi bat, españolezko azepzioak oso txukun dakartzala, gero Azkue kontsultatu diat eta honek ere hitza baldin badakar, dudarik gabe erabili diat. Dudarik gabe eta gauza bat, inolako euskalkien arteko bereizkuntzarik gabe. Neri berdin zaidak parentesi artean BN bat azaltzea edo S bat azaltzea, konszienteki egina diat, eredu soziologikoak aintzat hartu beharrean eredu linguistikoak hartu ditiat, hizkuntza lurralde gabeko zakua bailitzen, sinanimo guztiak maila berean jarriz. Zergatik beti «blaitu» esan beharrean ez bizkaiko "uieldu" erabili? Sinonimoen joko hori saiatu nauk zeratzen. Beharbada oso ilusorioa izango duk, baina euskara batuak egunen batean iristea nahi nukeen maila horixe huke.
A.– Esan al liteke inondik edo handik Hadrianoren nobelaren itzulpenetik zure lehengo nobelaren hizkeraren zehaztasun semantikora dagoen aldea, erdal literaturaren hizkera landutik euskal literaturaren hizkerara dagoen alde bera dela?
J.A.A.–Neretzat aurreneko esperientzia izan duk itzulpen literarioen kontuan, baina badiagu arriskua gure literatur produzkzio propioan eguneroko hizkuntza arrunta isladatzeko, zentzu horretan nere nobela hori kontzientzi korronte deitzen duten horretan sartzen denez gero, protagonistak nahiko, hizkuntza bizia zerabilek. Hesparru hartarako egokia izan litekek. Baina hesparrua aldatuta, halako narrazio filosoflko poetikoa egiteko, horrek berak erakusten dik lehen lasai herabilen hizkuntza moldea ez dela aski, eta orduan saiatze handia egin behar duk.
A.- Euskara beraz langatik beheiti dago?
J.A.A.–Behar bada hau oso pesimistatzat joko ditek irakurleek, baina bai, gure hizkuntzaren garapen maila Europako hizkuntza normalizatuen mailatik beheiti zegok; esplikazio, azalpenak e.a. mila dituk: besteak herri mailako literaturan oinarritu dituk, baina ez horretan bakarrik, iturri gehiago ditek, korteko hizkuntza, hizkuntza juridikoa, latinaren bereizketez gain beste batzu asmatu behar izan dizkitek, aspaldi gainera, latinaren estruktura asko beren hizkuntzaren alderdi juridikora eraman dizkitek batez ere eta hortxe zegok, iturri bat baino gehiago zeukatek, hizkera guztien sintesia duk berena. Hemen euskara herriarena izan duk, ez agintariena, eta noski, etapak erre behar izan dizkiagu, horregatik gertatzen duk horren artifiziala horrelako produkto bat euskaratzea, eta liburu hori españolez aisego irakurtzen diagu.
A.–Sar gaitezen orain itzulpenari deazkion teknika kontuetan, ikus dezagun zure linguistika erizpideak zein izan diren. Batetik hizkera arrunta, egun gazte askok erabiltzen ez duguna, gure aitona-amonak zerabiltena eta literatur "kultuan" gaur egun erabiltzen ez dena, behin alfabetatuz gero ahazten ditugun jiro eta hitzak. Badira noski halakoak zure itzulpenean, oharkabean sartuak al dira?
J.A.A.– Ez zekiat oharkabean, hori aspalditik nahiko konszienteki egiten dudan gauza duk, uste diat suizida izanen litzatekeela daukagun altxor hori mespretxatzea, guk baino hobeto eta biziago gurasoek zerabilten hizkera hori ahaztea. Saiatu nauk hori asimilatzen, erreparatzen, amak hau nola esaten du, denok egin behar izan dugun erreziklajea, eta gero hori literaturan sartzen. Liburuan azaltzen den hizkuntza errejistro askotakoa duk, eta dudarik gabe bat arrunta duk, egunero kalean aditzen dena. Garbi igerriko dik edozeinek maila horretan, hori itzuli duena Gipuzkoa aldeko bat dela. Askotan salatzen zaiguk oraingo idazle eta kazetariei euskara batuaren aseptikokeria hori, euskerantoaren kontu zaharra. Hori hitzetik hortzera esaka dabiltzanek ezkutu gisa diarabiltek, argudio faltsua duk hori, baina guk ere konsziente izan behar diagu euskara biziaren indarra eta altxorra berreskuratzen lan handia dagoela egiteko.
A.–Iruditzen zaizu "itzego" bezalako hapaxak, halako itzulpen batean sartzeko eskubiderik badagoela?
J.A.A.–Dudarik gabe baietz esango diat. Iturri guztietakoa aprobetxatu beharra zegok, ez dik enetzat kriterio soziologistak balio, esaten den ala ez, ez zaidak axola, nola esan behar litzatekeen, hori bai, «itzego» eta halako asko egongo dituk, "jaukikatu" bat adibidez, bere ordezkorik agertzen ez den bitartean hori erabili behar dudala uste diat, «aurpegira bota» baino hobea dela argi diat.
A.– Morialogia kontutan, behar bati erantzuteko hara non datozen «zalditiko erorketa», Kezari ezariango suizidioa» bezalakoak.
J.A.A.–Ez zeidak luzagarritan hastea gustatzen, «zalditik egindako erorketa» e.a. jartzea baino, uste diat esplotatu beharra dagoela hori, erabili izan duk aitzina eta erabili beharra zegok. Behar bada azken urteotan hizkera administratiboarekin izan dudan esperientziak utzitako kutsua nabarituko zeidak. Horretan ere ari gaituk aurrerapausoan azken urte hauetan, etapak erretzen ari gaituk maila horretan, eta hori aho biko ezpataren antzekoa duk hizkuntza arriskuan jar dezakek, baina administrazio kontutan sortu den beharrari erantzun egin behar zeiok ahalik ongien, UZEI eta antzeko lan taldeen laguntzarekin, ezpaita gure hizkuntzarena prozesu normala.
A.– Errelatiboetan «non» bezalako partikulak e.a. sartzea, ondoriozkoetan ere partikula bera sartzea onuragarri iruditzen zaizu beraz, herri honetan ditugun erromanisten kontrako porroketuen joeraren aurka.
J.A.A.– Bai, errelatiboetan eta, halako joera erromanizista hartatik edoskitzea onuragarri diagu, itzulpenetarako adibidez eta prosarako batez ere, ez duk gainera hain gogorra egiten irakurlearentzat eta azken batean bere funtzioa erraztearena duk. Eta behar bada gure hizkuntzaren historia normala izan balitz, politikoki herri normal asentatu batena balitz, bide horri jarraituko zitzaioan, oker ez banago, alemanek eta inglesek egin zutena, Luterok bere Biblia alemaneratzean fusilatu egiten zian latina, hura ez zela jatorra e.a., baina gaurko alemana dagoen tokian zegok. Infraestruktura edo supraestruktura politiko normal batekin Leizarragaren eredu linguistikoa izanen genikek gaur egunean normaltasunean eta bizirik legokeena.
A.–Nere aldetik papo esatea besterik ez.
Iñaki CAMINO
32-33

GaiezKulturaLiteraturaIdazleakARRIETA3
GaiezKulturaItzulpenginItzultzaile
PertsonaiazARRIETA3
EgileezCAMINO1Kultura

Irakurrienak

Matomo erabiliz

Athletic zuri ta gorria, zu zara nagusia, baina zertan?

Juan Aldaz Arregi

Kartzelako hormak zeharkatzen dituen ama-alaben arteko harremana hitz eta iruditara eramana

Estitxu Eizagirre

Izan bedi Nurenberg berri bat

Imanol Satrustegi Andrés

Bollera subjektua erdigunean jartzera datorren hitzordua

Jenofa Berhokoirigoin

Jaioberrien orpo-proban gaitz gehiago aztertzera behartuko du Osakidetza Espainiako Gobernuak

Mikel Garcia Idiakez

Azkenak

2024-04-28 | Jenofa Berhokoirigoin

BOLLOTOPAKETAK

Bollera subjektua erdigunean jartzera datorren hitzordua

Apirilaren 26, 27 eta 28 hauetan iraganen da Euskal Herriko bolleren topaketa, Leitza herrian. Izenak argiki dioen gisara bollerei irekitako jardunaldiak dira, baina, oro har, sexu/genero disidente oro da gomitaturik. Egitarau aberatsa eta askotarikoa ondurik, taldean... [+]

2024-04-28 | Olaia L. Garaialde

Gorputz hotsak

"Pianoa da konpainia izatea bezala, ez zara inoiz bakarrik sentitzen"

Musika klasikoa, regetoia eta rocka gustuko ditu Jakes Txapartegi pianistak (Hondarribia, Gipuzkoa, 2009). Itsua da, musika klasikoa jotzen du eta poliki-poliki jazza eta inprobisazioa ikastea gustatuko litzaioke. Etxean zuen teklatuarekin Pirritx eta Porrotxen “Maite... [+]

2024-04-28 | Axier Lopez

Dronea, munduko botere harreman desorekatuen ikur eta eragile

Giza asmakizun oro lez, onena eta txarrena egiteko gai dira. Baina, tamalez, dronea, beste ezeren gainetik, Mendebaldeko potentzia kapitalistek munduaren gehiengoa menpean jartzen jarraitzeko tresna nagusietakoa da. Zirrikitu teknologikoetatik haratago, funtsezko pieza da bizi... [+]

2024-04-28 | Miel Anjel Elustondo

Iñaki Soto. Erredakzioko kazetaritza ardatz

"Gure Herriaren etorkizuna eta hizkuntzarena batera joango dira"

25 urte beteko ditu aurten Gara egunkariak. Ez da erraz izan. Teknologiak ekarritako iraultzari neurria hartuagatik ere, Espainiako auzitegietako epaileek erabakitako oztopo arbitrarioek egunean eguneko jarduna baldintzatu dute. Mirari hutsa, Iñaki Soto zuzendariaren... [+]

2024-04-28 | Urko Apaolaza Avila

Migrazio eta Asilo ituna: Europaren legatu kolonialista denon begien bistan

Europar Batasunean berriki onartu den Migrazio Itunak, asko zaildu dizkie gauzak euren herrialdetik ihesi doazen eta asiloa eskatzen duten pertsonei. Eskuin muturraren tesiak ogi tartean irentsita, migratzaileentzako kontrol neurri zorrotzagoak onartu dituzte Estrasburgon,... [+]

Eguneraketa berriak daude