«Olentzero Ezberdina Da Toki Bakoitzean»


1984ko abenduaren 30ean
Inoiz baino beharrezkoagoak dira eskuin muturraren gezurrei
aurre egingo dieten hedabide independenteak
Felipe Barandiaranekin gure Gabonak arakatzen
«Olentzero Ezberdina Da Toki Bakoitzean»
Denbora nola pasatzen den pentsatzen hasiko bagina, sorpresaren bat baino gehiago hartuko genuke zalantzarik gabe. Ez al zen bada atzo bertan basoetan txanpaina genuelarik 1984.aren jaiotza ospatzen ari ginenekoa? Eta hala ere, urtarrilean ez genituen gaitzak eta pozak orain baditugula konturatzen garanean ordu dexente igaro zaigula onartu behar dugu. Olentzeroa, Gabonak eta bere inguruko mitologia... Hona hemen Felipe Barandiaranek honi buruz kontatu diguna.
Horrelako nostalgiazko lagunarteko elkarrizketan geundelarik euskal kulturak erotuta dagoen Antxoko Luis Mariri zure euskaltegia euskaltegiatzearren eta euskaldungotzearren. gabon jaiari lotuta zeuden mitologiazko saiak eta kontzeptuak ezagun genitzan hitzaldi berezi bat eratu beharko zenuela otu zitzaion. Esan eta egin. Kotxea hartu eta Felipe Barandiaran Irizarrengana abiatu nintzen, ea prest zegoen gai hori ikasle eta irakasleen aurrean azaltzeko. Ez zitzaidan oztoporik jarri. Eskerrak baditugun geure Euskal Herri zahar honetan horrelako tipo jakintsu eta jatorrak. Mila esker Don Felipe (horrela ezagutzen zaio Pasai Donibanen) eta ea artikulo honen hitartez pentsatu gabeko omenalditxo bat egiten dizugun.
A.–Hasi baino lehenago zer gai aztertuko duzu Barandiaran jauna?
Erantzuna.–Euskal Herrian izan diren ohiturak aztertuko ditut. Babla ohituretaz hasi baino lehenago argitu behar dizuet ohitura horiek sortu zireneko giroa eta mentalitatea. Zeren eta gaur egun gauzak nahiko formalizaturik etortzen bait zaizkigu eta mamia, esanahia, galduta dugu askotan.
A.–Orduan Gabonak zer diren ulertzeko garrantzitsua al da mito batzuren jakinaren gainean izatea?
E.–Dudarik gabe. Gizonak sortu zituen mitoak, berak ulertzen ez zituen gauzei nolabaiteko erantzuna ematearren. Euskal Herrian, mitoak bana ditzakegu, zaharrenetakoetatik hasita. Mari-ri dagozkionak eta honen inguruan sortutakoak. Mari ekaitzaren dibinitatea da. kobazuloetan bizi dena. Gero agertu zen laino yorri itxura batean beste mendi batetara pasatzen ikusten zutela. Adibidez. Anbototik beste mendi batetara. Jakina. jendeak horri esplikazio bat eman behar zion. Asike jendea laino gorri itxura hori ikusterakoan Marik ekaitzak ekarriko zituelakoan zegoen.
A.–Euskal Herriko mitoak hemen sortuak al dira?
E. - Ez dira geuk osorik asmatutakoak, nahiz eta herri hau oso gorderik egon den mendi tartean, artzaiak zireneko garai horretan beste herrietako jendeekin bazituzten harremanak.
- A. -Jarrai dezagun mituen inguruan.
E.-- Zeruari. Urtzi zeritzaion. Bada kanta bat:
Urtzian izar ederra
gabaz agertzen da
zure irudia neretzat
ederragoa da.
Oi maitia. oi laztana
neure poza ta atsegina
zu gabe bizitza neretzat
mingotsa da.
Zerua jainkotzat jotzen zuten eta ez da harritzekoa. Heuren gainean zegoen zerbait zen. Ongarriak handik etortzen dira: euria, eguzkia, argia...
A.- Nola esplika daitezke San Juan egunean egiten diren suak?
E.- Horrek badu zer ikusirik eguzkiarekin. Sua eguzkiaren irudia da. Eguzkiak argitasuna eman eta berotu egiten du. Efgzkiak sua errepresentatzén du eta suak purifikatu egiten du. Orduan sua jainkoaren errepresentazio bat da. Eguzkiak baditu mogimendu nagusiak: uda muga eta negu muga. Uda Muga goreneraino heltzen da. San Juan egunean hain zuzen ere. Herriko jendeak jauziak egiten zituen enborren gainetik zeren eta suak purilikatu egiten du heuren gorputza eta gorputz horren azaleko gaitzetatik libratzen ditu.
A.–Badakigu Euskal Herrian egurrak zer nolako garrantzia eduki duen: barkugintzarako, etxegintzarako... Baina ba al du beste esanahi esoterikorik?
E.–Hasiko naiz enborrarekin. Tres Puentesen, Abadiñon eta Antzuolan «Gaben Zubi» deitzen zioten. Beste lekuetan, hala nola, Bizkaian «Gabon Zuzi», «Olentzaro Enbor» Oihartzunen:"Onantzaro Mukur" Bizkaiko leku batzutan: «Onantzaro Mokor» Larraunen: «Subilaro» Aezkoan: «Sukaro Egun» Zaraitzu haranean: «Sukubela" Eginagan: «Korrondoko» Agurainen deitzen zioten bezalaxe. Gero esango dute ez dagoela euskal kultura bateratu bat. Proba txiki bat da hau. nahikoa zerbait ikusteko. Orain esango dizuet zer egiten zen halako tokietan. Tres Puentesen esatebatetarako, enborrak idi pare batekin sukalderaino eramaten zituzten éta sutondoan egoten ziren gau osoa. Agurainen sutondoan egoten ziren Urte Zahar arte. Larraunen Gabon gauean bakarrik. Ezkirozen hiru enbor zeuden: bat Jainkoaren izenean, beste bat Amabirjiñaren izenean eta bestea familiaren izenean. Hemen soma dezakegu kristautasuna sarturik dagoela. Zergatik egiten zuten hau? Hauxe zuten buruan: sua ongarria zela, etxeari gauza onak ekartzen zizkiola, eta ulertzen da sua Jainkoaren errepresentantea baldin bada Jainkoari eskatzen zizkioten gauza horiek. Beste gauza bitxia egiten zuten: Enbor horien hatsez baliatuz soroetara joaten ziren eta gurutze bat eginez sakabanatzen zuten hautsa zomorro gaiztoak hil zitzaten.
A.–Nondik dator «Eguberri» izena?
E.–Egu eta berri, bi hitz ditugu. Zenbait Euskal Herriko tokitan ostegunari eguena esaten diote. Eguak adierazten zuen beste era batetara zerua. Orduan Eguk (natibitate eguna, solstizio gaua pasa eta gero) zerua berritzen ari zela adierazten zuen. Hortik dator kaleko euskaraz Eguarri esaten duguna.
A.–Nola sortzen da Olentzeroaren irudia?
E.–Berez. Olentzero bakarrik ospatzen zen garai batean beterri aldetan, kosta aldeko aldetan alegia. Nafarroan. Lesaka eta horietan, gehiago ez. Orain nonnahi egiten da hau. Olentzeroa gauza on ekarlea da. Caro Barojak «ole» hitza «olesatetik» etorriko ote zen dio. Begira, eleiz katoliko erritoetan Kristo jaio baino zortzi egun aurretik elizetan errezatzen zen O David. O Klavijer. O Rex. O Adonai. O O O. Hortik dator Nuestra Señora de la O.
A.–Nola agertzen da Olentzero pertsonaia Euskal Herrian?
E.–Zarautzen begi gorri gorriak jartzen dizkiote. Elduayen eta Berastegin ikazkin bezala agertzen da, beltz beltza. Leku horietako batean eskuan igitai bat duela, besteetan pipa ahoan duela... Ikus dezakegunez ez da itxura berberarekin azaltzen herri guztietan.
A.–Horrek zer esan nahi du?
E.–Olentzeroen kanta desberdinek mentalitate desberdin bat adierazten dute. Zenbaitentzat irudi parregarri bat bezala agertzen da:
Horra horra gure Oléntzero
pipa ortzian dula
eserita dago
Kapoiak ere baitu
rraultzatsuakin
bihar meriendatzeko
botila ardoakin.
Haientzat «bako» arrunt bat da. Beste tokietan pertsonaia axolagabe edo basatitzat jotzen dute:
Olentzero buru haundia
entendimentuz gabia
bart arratsean edan omen du
hamar arruako sahagia.
Oi urde tripa haundia
sagar ustelez betia.
A.–Bukatzeko, D. Felipe, nola kristautzen zaigu gure Olentzero?
E.–Jentilak ba omen zeuden mendi batean. Ataunen, eta halako batean ikusi omen zuten sortaldetik ba omen zetorrela laino argi argitsu bat. Harritu egin ziren. Orduan zaharrenari galdetu zioten ea zer esan nahi zuen horrek. Zaharrenak ihardetsi zien galduta zeudela «Kismi» jaio zelako. Haren hizkuntzaz «Kismi» tximua zen. Orduan menditik behera heuren buruak bota zituzten. Oihartzungo kanta honetan agertzen zaigu hau garbiago:
Olentzero joan zaigu
mendira lanera
intentzioarekin ikatz egitera
aditu duenean Jesus jaio dela
laisterka etorri da
berri ematera.
Horrela utzi gaitu Felipe Barandiaran jaunak. Une txiki batez euskal kulturaz goxatu dugularik elkarren arteko solasean.
UREDERRA
26-27

GaiezGizarteaOspakizunak
PertsonaiazBARANDIARA2

Azkenak
‘Eskumenlagoa’

Hezkuntza Sailak 2025-2026 ikasturtearen antolaketa bigarren hezkuntzako ikastetxe publikoetan ebazpena argitaratu du. Urteroko agiria da, uztail hasierakoa; ikasturte-hasierako ebazpena esaten diogu.

Aurtengoan, hauxe jasotzen du euskarazko bertsioak:... [+]


2025-07-18 | Aiaraldea
Gorrotozko delitu salaketa jarri dute Artziniegan eta Udalak “irain arrazistak” gaitzetsi ditu

Artziniegako Udalak mezua zabaldu du gertatutakoa gaitzesteko eta elkartasuna adierazteko irainak jaso dituzten herritarrei.


2025-07-18 | Elhuyar
Neandertalak San Adriango koban maiz ibili zirela berretsi dute, Aizkorrin

Duela bi urte Aranzadi Zientzia Elkarteak neandertalek egindako harrizko tresna batzuk eta haiek jandako animalien hezurrak aurkitu zituzten San Adriango koban. Horrela jakin zuten neandertalek duela 40.000 urte koba hori erabili zutela. Aurten egin duten indusketa-kanpainan... [+]


2025-07-18 | Sustatu
Fitxategi handien transferentziarako alternatibak (WeTransferrekoa ikusita)

WeTransferren baldintza berri gaiztoen aurrean, alternatibarik? Bai, pare bat, edo bien arteko konbinazioa. Enkriptazioa edo/eta Tori.eus zerbitzu euskalduna erabiltzea.


2025-07-17 | ARGIA
Europan espetxean denbora gehien daraman preso politikoa
40 urteren ostean Georges Abdallah askatuko dute uztailaren 25ean

Georges Ibrahim Abdallah, Frantzian 40 urteko espetxealdia igaro ondoren kaleratuko dute. Palestinaren askatasunaren aldeko militantea, Libanoko Frakzio Armatu Iraultzailearen sortzailea izan zen, eta diplomazialari israeldar eta amerikar bana hiltzeaz akusatu zuten. Inoiz... [+]


2025-07-17 | Piztu Donostia
Ez dakigu ahoa ixten

Azken sei urteotan Piztu Donostia eragile sozialaren talde motorra osatu dugunoi txanda pasatzeko unea iritsi zaigu, mila gai eta beste mila fronte zabalik geratzen diren arren.

Duela sei urte Eneko Goiak, PSOEren laguntzarekin, osaturiko Donostiako Udalak bideratzen zuen... [+]


2025-07-17 | Joan Mari Beloki
Ekialde Hurbila sutan

Ekainaren 13an hasi eta 24an amaitu zena “12 Egunetako Gerra” bezala ezagutuko da aurrerantzean. Gauza harrigarri batzuk gertatu ziren bertan, pentsaezinak ordura arte. Nahiz eta lerro hauek idaztean egun gutxi igaro diren bukatu zenetik, ondorio batzuk atera... [+]


Epai euskarafoboen gainetik, euskaraz jarraituko dutela jakinarazi eta protestara deitu du UEMAk

​UEMAren zuzendaritza batzordeko kideek hedabideen aurrean agerraldia egin dute ostegun eguerdian Zarautzen, Espainiako Auzitegi Gorenaren azken epai euskarafoboa salatzeko. Epaia "larria" dela adierazi dute, eta batez ere udalerri euskaldunei eta euskaraz aritzen... [+]


2025-07-17 | ARGIA
EH Bildu: “Ez da nahikoa salaketa, hizkuntza politika ausartak behar dira”

Nerea Kortajarena EH Bilduko legebiltzakideak prentsa agerraldi batean esan du Eusko Legebiltzarrean dauden "gehiengoak" baliatu beharko liratekeela "hizkuntza politika berri bat ahalbidetzeko". 


2025-07-17 | ARGIA
Jaurlaritzak esan du ez duela bat egiten Auzitegi Gorenaren erabakiarekin

Maria Ubarretxena Eusko Jaurlaritzako bozeramailearen esanetan, “indar politiko batzuk erabaki politikoak judizializatzen ari dira”.


2025-07-17 | Mara Altuna Díaz
Noelia Sánchez Jenkins, gales irakaslea Patagonian
“Galesak bizirik dirau Patagonian”

Zerk lotzen ditu Galesko muino berdeak eta Patagoniako basamortu hotzak? Bada, hil nahi ez duen hizkuntza batek. Noelia Sánchez Jenkinsen arbasoak 1865ean lehorreratu ziren Patagonian (Argentina). Galesetik iritsi ziren, britainiarrek inposatutako zapalkuntzatik ihesean... [+]


Tortura argitara atera ezinik oraindik Euskal Herrian

Ondo jakina da Euskal Herriak bere buruaren jabe izateko beharrezko duen botere politikoa ukatua duela Espainia eta Frantziako estatuen aldetik. Euskal Herrian, bertan bizi, lan egin eta euskaldun izan nahi duen biztanleriari, herritar gisa bizi-proiektu duin eta ziurra garatu... [+]


Langile bat hil da Gasteizen, altueratik erori eta gero

Langilea uztailaren 15ean hil zen eraikin baten estalduraren konpontze lanak egiten zebilela, eta ostegunean jakinarazi du ELA sindikatuak. Estaldura apurtu, eta altueratik erori zen. Guztira 31 langile hil dira Hego Euskal Herrian 2025ean, bostgarrena Araban.


Israelek Damasko bonbardatu du, eta Siriako armada su-eten akordio batera heldu da milizia drusoekin

Israelen bonbardaketek Siriako Defentsa Ministerioa eta presidentearen egoitzaren ingurua izan dituzte jo-puntuan. Asteburuan tribu beduinoen eta milizia drusoen artean piztutako liskarrek gutxienez 300 hildako eragin dituzte As-Suwayda hirian. Israelen erasoen ondoren, Siriako... [+]


Baionako eguneko harrera zentroa itxi dute higiene baldintza txarrak direla eta

Atherbea elkarteak Baionako eguneko harrera zentroa ixtea erabaki du higiene falta dela eta. Egunero 100 pertsona ingururi ematen zien dutxa hartzeko eta gosaltzeko aukera, baina lokalean labezomorro eta arratoi asko daudenez, itxi egin behar izan dute. 


Eguneraketa berriak daude