2019ko azaroan, euskara eta soziologiari buruzko hitzaldi bat entzutera joan nintzen Donostiako San Telmo museora, euskarari buruzko jardunaldi batzuen harian. Donostiako Udalak egindako ikerketa soziologiko baten emaitzen berri eman ziguten aretora hurbildu ginen hogeita hamar pertsonoi. Berrogei urtetik gorako lagunak ginen gehientsuenak.

Ikerlanaren berri ematen hasi zirenean, deigarri egin zitzaidan ikerketa egin zuen pertsona euskalduna ez izatea. Bitxia iruditu zitzaidan, baina arretaz entzun nituen haren azalpenak.

Euskarak Euskal Autonomia Erkidegoan duen kale erabilera erregistratzea zen ikerlanaren xede nagusia. Hilabeteak eman zituen kalean landa lana egiten eta, estatistika analisiak egin ondoren, emaitzen berri eman ziguten hitzaldian, gaztelaniaz.

Erakutsi zizkiguten erabilera mapek euskararen presentzia handiagoa nabarmentzen duten toki batzuetan, eta txikiagoa beste batzuetan. Donostiako Martutene eta Altza auzoetan, esaterako, euskarak %10eko presentzia baino ez omen du kalean. Ez nintzen harritu, bai baitago horretarako arrazoirik.

Ikerlanaren xehetasunak aletzen hasi zirenean, erreparatzeko modukoak iruditu zitzaizkidan ikerlanaren parametro batzuk. Etxebizitzen tamaina eta bizilagunen errenta maila zen horietako bat. Ikerlanaren arabera, etxebizitzak handiagoak dira euskaldun gehien bizi diren tokietan eta diru sarrerak ere batezbestekoak baino handiagoak dira. Hau da, euskaldunon irudi burgesa erakusten digu ikerketak: soilik gazteleraz hitz egiten dutenek baino diru gehiago daukagu eta etxebizitza handiagoetan bizi gara.

Parametro hori bitxia iruditu zitzaizkidan, bai. Etxebizitzen tamaina al da, akaso, inportantea? Hala ere, bitxiagoa iruditu zitzaidan euskararen egungo egoeraren atzean dagoen ageriko beste aldagai edo arrazoi baten aipamenik ez egitea ikerlanak, hau da, etorkinek euskaran duten eragina ez aztertzea. Nolatan ez ditu lotu ikerlanak etorkinen presentzia eta euskararen erabileraren beherakada? Agerikoa da, nire ustez, orain 60 urte beste lurralde batzuetatik etorritako pertsona ugarien presentziak urritu duela euskararen erabilera Altzan. Zergatik ez du horren berri ematen ikerketa soziologikoak?

Orain 60 urte inguru, baserri auzoa zen Altza eta euskaldunak zituen bizilagun gehien-gehienak. Garai hartatik aurrera, baserriak bota eta haien ordez etxebizitzen bloke handiak eraikitzen hasi ziren, Espainiatik etorritako familiak hartzeko. Etorrera horrek zeharo aldatu zuen orduko egoera eta nabarmen urritu zuen bertakoen, euskaldunen, kopurua. Ordutik aurrera bizilagun gehienak kastillanoak ziren, eta ez zuten euskaraz hitz egiten.

Altzan bezala, horixe bera gertatu da Euskal Herriko beste hamaika herri eta auzotan. Sestao, Barakaldo, Portugalete, Errenteria eta beste leku asko dira horren erakusgarri.

Horri buruzko galdera egin nion ikertzaileari. Berak, ordea, nire ondorioak okerrak zirela adierazi zidan. Haren esanetan, ikerketak azaltzen diguna justu kontrakoa da. Guk uste genituen hainbat gauza atzera botatzen ditu ikerketak. Adibidez, beti erlazionatu izan dugu mundu rurala euskararekin, eta ikerketaren arabera hori okerra da, Arabako lautadako herri askotan ez baita euskararik hitz egiten.

Ezin nuen sinetsi! Nola esan zezakeen horrelakorik? Bostehun urte dira Arabako lautadan euskara hitz egiten ez dela, eta horrelaxe adierazi nion. Gaztelak 1200. urtean konkistatu zituen Arabako lurrak, ordura arte Nafarroakoak zirenak, eta euskara, pixkanaka, desagertzen hasi zen orduz geroztik. Arabako egoera oso bestelakoa da.

Ikerlanaren aurkezpena eta gero, gaianari buruz hausnartzen aritu naiz. Agian ez da kasualitate hutsa izango ikerketa soziologiko horrek etorkinen eragina kontuan hartu ez izana. Ikerketak horrelako zerbait esango balu “atera ditugun ondorioen artean, argi ikusten da etorkinek euskarari kalte egiten diotela”, esaldia ez litzateke politikoki oso polita izango. Arrazakeria usaina ere hartuko lioke hainbatek. Baina zer xede du ikerlanak, errealitatea aztertzea ala politika egitea?

Gaur egun, gure Euskal Herrian, nabaria da gaiarekiko zurikeria erakunde publiko zein pribatu guztiengan. Instituzioek ez dute immigrazio masiboari aurre egiteko ausardiarik eta, kritikatu ez ditzaten, hainbat laguntza ematen dizkiote immigrazioari, ekonomikoak barne. Egoera ez da batere erraza, arrazista esaten baitiote immigrazio masibo hori kritikatzen duen edonori. Adierazpen askatasuna, izan ere, oso mugatuta dago gaur egun. Hori horrela izanda, nola ausartuko da ikerlan soziologiko bat horrelako zerbait esatera?

Hausnartzeari ekin eta galdera hau egin beharko genioke geure buruari: prest al gaude euskara, Euskal Herria eta Europako gainerako nazio txikiak immigrazioaren olatuarekin batera desager daitezen? Hori da, izan ere, immigrazio masiboaren ageriko arriskua. Ikusi besterik ez dago zer gertatu zaion euskarari industrializazio garaiko 100 urteetan, aurreko 10 mila urteetan baino kalte handiagoa pairatu baitu. Euskal Herriak hiru milioi biztanle ditu eta euskal jatorriko jende ugari dago munduan zehar, baina 700.000 lagun inguruk soilik hitz egiten dugu euskaraz. Oso kontuan hartzeko datua da hori.

Bada berrogei urtetik beherakoak EAEn euskaradunak direla dioenik, bertako eskoletan euskaraz ikasteko aukera izan dutelako. Baina hori ez da egia. Gure hezkuntza sistemak ez duelako inondik ere bermatzen EAEn ikasten duten pertsona guztiak euskaraz aritzeko gai izango direnik. Altzara edo Bilbora joatea eta 30 urteko edonorekin euskaraz hitz egiten saiatzea besterik ez dugu horretaz jabetzeko. Euskaldunak burbuila batean bizi gara eta errealitateari bizkarra emanda, askotan.

Argumentu nagusira itzuliz, berriro egin beharrean naiz galdera bera: prest al gaude munduaren dibertsitatea kolokan jartzeko, etorkinen eskubideak babestearren? Ez gaitezen hipokritak izan. Gure jokabide pasiboaren ondorioz, desagertze bidean dira nazioak, hizkuntzak, arrazak eta kulturak. Ez du balio gerora negar egiteak.

Gaiari heldu eta immigrazio masiboaren gaineko eztabaida zabaldu behar da, konplexurik gabe eta inor iraindu gabe, bateragarri baitira etorkinen eskubideak eta gure existentziaren bermea.