Ondokoa hil eta alarguntzeko, alarguntsa-belarra
Hasieran nerbio-sistema zentrala kitzikatzen du, zeina gero, aldiz, lasaitu eta paralizatu egiten baita. Ahoz hartuta, mihian nolabaiteko inurritze sentsazio bat sortzen du; nerbio periferikoak, hasiera batean kitzikatuak, gero sorgortu egiten dira. Xurgatutako kopurua nahikoa bada, gonbito larria eta buruko mina eragiten ditu, baita aurpegiaren zurbiltasun handia ere. Pultsua hautematea zailagoa gertatzen da, eta maiztu egiten da. Sudurreko mukosaren narriadura areagotu egiten da, eta askotan doministikuekin batera dator. Pultsua nahasi egiten da, eta ondoeza orokortu; hala, hotz-sentsazioa eta arnasestua izaten dira, eta behin eta berriz itotzeko krisialdiak. Azkenean, sentimena galdu egiten da, gorputza paralizatu egiten da, eta orduan bakarrik, irabelarra irentsi eta lau edo bost ordura, konortea ere galduta, heriotza gertatzen da, bihotzeko edo arnas paralisiagatik”.
aurre egingo dieten hedabide independenteak
Pio Font i Quer handiak 1961ean argitaratutako Plantas medicinales, El Dioscórides renovado liburu mardulean idatzitako irabelarrari (Aconitum napellus) buruzko testu argigarri eder honekin hasi nahi izan dut belar horri buruzko hau.
Jaume Rusell Fossasek, Ripoll eta Puigcerdako epaitegietako forentse eta Pirinioetako landare pozoitsuen ikerlari sonatuak, honela deskribatzen du irabelar hiltzailearen lana. Hartu eta hamar minuturen buruan, ahoa sutu eta bihotzerrea eta oka... Jariapena areagotzen du, gorputz osora azkar hedatzen diren bero sentsazioa, hantura eta ziztadak; sentikortasun periferikoa nabarmen murrizten da, buruko mina eta izerdia. Arnas mugimenduak osatu ezinik, pultsuak indarra eta maiztasuna galtzen ditu. Modu depresiboan eragiten du gorputzean, eta nerbio-, burmuin-, bizkarrezur- eta bihotz-sisteman eragiten du. Bat-batekoa da, bradikardia gaiztoa eragiten du eta taupadek behera egiten dute. Eta, 35-40 minutuan, hilda egon zaitezke.
Gure inguruko landarerik dotoreenetakoa eta era berean pozoitsuena da irabelarra; akonitina du landare osoak, gehiena sustrai lodikotean. Eskuetan hartu eta azaletik ere pozointzen du. Akonitina miligramo bakar batek arazo larriak sortuko dizkigu, eta lauzpabostek hil egin. Konparaziorako, lan berdina gauzatzeko, 60 bat miligramo artseniko behar da.
Goi mendietan bizi da, batez ere azienda biltzen den artegietan, bordetan eta nitrogenoa eta materia organikoa pilatzen den inguruetan. Izen gehiago ere baditu gurean; “belar pozoiduna”, adibidez. Baita “otseri” eta “otseri-belar” ere: Pirinioetako istorio batek dio artzainek otsoekin burutu ezin eta haiek akabatzeko asto bat hil eta irabelarrez bete zutela; hurrengo egunean, inguruan azaldu ziren denak hilda. Alarguntsa-belarra ere esaten zaio, hemen aldamenekoa pozoitzen duena soilik emakumea balitz bezala... Egia da, gizasemeok jo eta zuzenean gure eskuekin hiltzen ditugu emazteak.
Sugea ikusi orduko: “Sugegorria!”. Telesforo Aranzadi zenak esaten baitzuen, begiek ez dutela ezagutzen dutena baino ikusten. Eta sugegorria ezagutu, ezagutzen dugunez (entzunaz, sikiera), hori bera izaten da joera: ikusten dugun suge oro sugegorria dela iruditzen... [+]
Dei batek dena alda dezake. Eguna bai, bederen. Hurrengo orduetako martxa, sikiera. Ourensen dagoen lagunak jasotzen du Noainen dagoen Lugoko lagunaren deia. Dei bakar batek ekarri zituen Galizako elkarte bateko zortzi artzain eta ahuntzain bat etxera. Zoragarria izan zen... [+]
Artzain gisa hirugarren kanpaina du aurtengoa Koldo Vicente Eseberrik. Familia Otsagabikoa izan arren, Iruñean bizi izan zen txikitatik, baina abeltzaintzaren munduarekin harreman estua izan du beti. “Osaba artzaina zen, haragitarako ardiak zituen hemen, eta txikitan... [+]
Bada Garde. Urrutira gabe hor dago, urrutieneko mugaren guardan. Umetan ezagutu nuen Garde, ez dut gogoan zenbat urte nituen, baina landatuta geratu zitzaidan han ikusi nuena.-
Emakumea eta lurra elkartzen dituen liburua idatzi du Onintza Enbeitak: Bizitza baten txatalak. Gure aurrekoen bizimodua jaso du, andre baten ahotan: "Baserria bere horretan, erromantizismorik gabe". Feli Madariaga (1932, Baldatika, Forua, Bizkaia) da andre hori, lurrari... [+]
Izarrak, ortzi mugagabean, keinu egiten diguten argi izpi dardarti liluragarriak dira, osotasuna eta ezereza bateratuta, zer garen ulerrarazteko oroitarri zaizkigunak: izan sua, izan ondotik joan zaizkigun kuttunak, gizakiaren txikitasuna edo Anbotoko Mariren edertasuna;... [+]
Irulegi eta Anhauze artean ditu mahastiak Joanes Haritschelharrek, Amama proiektuaren bultzatzaileak. “Mahastiak ene amarenak ziren, eta bera jubilatu zenean hartu nuen nik etxaldea, 2022an”, azaldu du. Ama mahastizaina eta aita ardi gasnagilea ditu, eta beraz, beti... [+]
Orriuldu gabe daude oraindik zuhaitzak eta arbolak. Hostoak ihartu gabe daude, bai. Eta hostoa jasotzeko sasoi aproposa da. Hostoa, batez ere geroago jasotzen da; zuhaitzaren adaburua janzten duen orritza edo hostotza erortzen denean edo orriultzen denean, lurraren instantziako... [+]
Lanbidean urteak daramatzagun basozainok, gogoan ditugu 1989. urtean Euskal Herria bortizki kolpatu zuten mendiko sute handiak. Urtarriletik luze zetorren lehorte latza udazkenean lehertu zen haize bortitzen bultzadaz. Dozenaka sutek beltzez jantzi zuten lurraldea, bereziki... [+]
Bizitza azkar pasatzen dela entzun eta esaten dugu maiz. Hala ere, gizakiok urte dezenteko bizi-itxaropena daukagu. Hainbat urte izan ohi ditugu ongi garatu, bizi eta ugaltzeko. Badira, ordea, hori guztia denbora askoz ere laburragoan egin behar duten gu bezalako ugaztunak:... [+]
Historikoki, artzaintzari eta abeltzaintzari guztiz lotuta egon den bailara da Erronkaribarrekoa, baina azken hamarkadetan nabarmen eraldatu da eta turismoa bihurtu da jarduera nagusia. “Ekonomia horrela aldatu da, eta hamarkadaz hamarkada ardi, behi eta behor kopurua... [+]
Ez naiz aparretsia, orraztearen aparretsia, ezta gutxiagorik ere. Baina ikasturte berriari ekiteko, zer den ez den, lakarra zuzen-zuzen ederki asko eginda nator zuregana.
Sendabelarra oliotan beratzeaz ariko gara baina ukendurik egin gabe. Bai, arraroa dirudi baina sendabelar freskoak oliotan beratu, iragazi eta erle argizaria ipinita ukendua egiten ikasi duenari olioarekin beste era batera lan egitea badagoela esan nahi nioke. Oleato edo olio... [+]
Gabezia, pobrezia eta erromestasuna orokortu ziren. Euskal Herri atlantikoa harropuzkeriaren ur gaineko bitsetan bizi zen. Itsasoz haraindiko merkataritzak, arrantzak eta estraperloak gure iparralde osoko jendartea aberasten zuten. XVI-XVIII mendeak ziren. Meatzariak,... [+]