Mattin Etxamendi artzain ‘amerikanoak’ aurkeztu du “Urruneko mendebaldean artzain”
Joan den asteburuan Donibane Garazin ospatu dute "Ameriketako euskal artzainen eguna", Ameriketan egon diren edo oraindik han diren artzainak elkarretaratuz. Hori dela eta LABORARIk elkarrizketatu du Mattin Etxamendi, Eñaut kantariaren anaia, 77 urte eta AEBetatik heldu dena "Urruneko mendebalean artzain” liburua aurkeztera. Ezterenzubin sortua, 22 urterekin Euskal Herritik partiturik Bakersfielden bizi da 'ranchero'.
aurre egingo dieten hedabide independenteak
Gazterik joan zinen Ameriketarat. Diozunaz, amets baten gauzatzea izan da hango bizia. Ez ote da memento dorperik izan?
Memento dorpeak izaiten dira beti. Bainan hastetik banuen amets bat ederra. Gure etxean biziki mintzatzen zen Ameriketaz, mendebaleko leku zabaletaz, bereziki Arizona, Kalifornia, Nevada... Gaztetik pentsatu nuen 'artalde ederra ukaiten ahal banu'... Ametsak eraman nau harat. Ez da beti errexa izan. Bainan nahikeria balin badu gazte batek, osagarria badu, Ameriketan egin dezake ainitz gauza.
Familia bazinuen han...
Osaba bat banuen eta anaia zaharrena Manez. Hamar urte nituelarik joana zen anaia. Ordukotz, gostatzen zen eni erraitera “hi Ameriketarat jin orduko, nik artaldea ukanen diat eta izango hiz ene artzain”. Hala gertatu zen. Ni anaia ttipia bezala tratatzen ninduen eta nik hura nagusia bezala. Ni ttipia bainintzan joan zelarik. Denbora pixka bat hartu nuen, iduri ohartu behar ginuela familiakoak ginela. Lehenbizian neretzat hura nagusia zen.
Familia izanagatik menturaz, beste ainitzek bizi izan duten herri minaz edo bakartasunaz ez duzu sofritu?
Gutarik bakotxaren karakterak egiten du hori. Bakartasuna... ez dakit. Nik bizi ixila maite nuen. Ezterenzubin ardietan egona nintzan gazte gaztetik, nihaun gustuko lana nuen. Bakartasuna ez dut biziki senditu. Igandetan ba, herriko plaza ta lagunen falta. Bainan astelehenetan xoria bezain kontent izaiten nintzan. Enetako lana ez zen lana. Biziki urte pasatu dut lan fisiko guti eginez. Arditan dakizularik nola egin, ez da lana haundia. Salbu zonbaitek biziki penatzen ziren ardietan. Batek bere gustuko lana egiten duelarik, bada biziki diferentzia nekez ari zirelarik konparatuta.
Emeki emeki zure tropa muntatu duzu...
Harat joan eta hiru urteren buruan 1.000 bildots gizentzeko erosi ginituen Jean-Baptiste anaiak eta biek, gure lanak atxikiz. Ni Manez anaiarendako ari nintzan lanean, Jean-Baptiste osebarendako. Phoenix-eko desertuan biziki iduzki bada eta heldu den bazkak biziki proteina badu. Bildotsak biziki untsa gizentzen ziren.
Egona nintzan artoski begiratzen ardirik gabe ari ziren gizonen, bildotsak erosten zituzten ipar Ameriketako iparreko estatuetan eta luzerna [alpapa] landetarat ekartzen zituzten, axuri ederrak egiten ziren eta primaderan saltzen. Diru prestatzaileak harraparu ginituen eta 1.000 bildots erosi ber gisan lan egiteko. Ondoko primaderan, 10.000 ardi zituen gizon batek ardiak saldu zauzkigun merke
merke. Desertuan euria egina zuen eta hango bazkarekin, proteinaz betea, bildotsak ederrak gizendu ziren. 320 bat ardi ginituen eta horien gainera 1.000 ardi gehiago erosi ginuen. Gure lanak utzi ginituen ekainean eta guhaun artaldeekin abiatu ginen guhaun artzain. Arizonan ainitz desertu bada, udako lekuak frango errexki harrapatzen ginituen.
Beti laborari zira. Nolako etxaldea duzu?
Bai beti laborari niz. Ardiekin ari gira, ardirik gabe ez nindaike bizi. Langile bizki onak baditut, Perutik heldu direnak. Erraiten dautate: “Ez zitela erretira, erretiratzen bazira ez dugu lanik. Zuk ez duzu asko lan egite beharrik, gu eginen dugu lana”. Lau milako bat ardi ditugu. Artzain nintzalarik, larrazkenean, ardiak erditzeko sasoinean luzerna bizki karioa zen eta nekez ari nintzan luzerna erosten (alorrak erosi behar ziren). Orduan rancho ttipia erosi nuen eta luzerna ezarri. Harek laguntzen zuen, besteak luzerna pikatzen ari zirelarik, nik ardiak luzernan sartzen nintuen. Geroxago, adixkide bat banuen, ranchero haundia, eta neketan zabilan bankuekin. Rancho bat saldu nahi zuen eta atsulutoki nahi izan zuen nik eros nezan. Erosi ginuen. Egun, luzerna landa andanaxka bat egiten dugu, eta artoa ere.
Zure haurrek zure ofizioari lotuko direa?
Lau haur baditut, hiru alaba eta semea. Neskek bakotxak beren bizia egina dute, semea arbole konpania haundi batendako ari da, amandierretan [almendrondoetan]. Hura interesatua da. Amandierrak landatu ditugu eta Johnny da heietaz enkargatua. Hango moldean, errana dakot : “Hi izanez hiz amandierren kargu eta hilabetean hunainbeste pagatuko hiut. Eta ez eni galdegin amandierretan balin bada makurrik edo, hori hire gain”. Heldu bada, bizki amerikano usaia da hori...
Hemengo laborantxa ikusten duzularik, zer so duzu?
Hemen laborantxa biziki ederra da, biziki kasu egina da, denbora batean baino gehiago. Bazterrak untsa zainduak dira, arto landak, behi ederrak, artaldeak. Ene haur denboratik hunat biziki aldatu da. Etxeak arrainatuak dira, horrek ere ainitz erran nahi du. Diru sartzerik ez bada, etxeak ez dituzte arrainatuko Biziki gustatzen zait hemengo laborantxa manera.
Euskara biziki untsa zaindu duzu. Euskaraz mintzatzeko jendea ukan duzu beti inguruan?
Han badugu kasik Euskal Herri bat guhaurek egina ! Behin baino gehiagotan aipatu dugu erdi arrailerian, NABOn (North American Basque Organizations), zortzigarren probintzia badugula. Euskaldunaren nortasuna biziki azkarra da. Ondoko belaunaldietan ere segitzen du, gure haurrek eta horien haurrek gogo onez erraiten dute “I am Basque !”, euskalduna niz. Ene haurrek euskara mintzatzen dute, haien haurrek ez. Neke da. Munduko zonbait nazioetan, kultura berdineko jendeak ikusten dira kartier batzutan bizi. Euskaldunek ez dugu sekula hori egin nihun. Nihun ez duzu harrapatuko kartier bat euskaldun andana batekin. Denen artean bizi gira,salbu elgarretaratzea maite dugu. Beti badazkigu nun diren euskal bestak. Biziki gogotik elgarretaratzen gira holako lekuetan.
Natura aspaldi deuseztatu genuen. Hori da gure kultura, natura deuseztatzea. Oinarrian, nekazaritzaren kultura, goldearen kultura, kultibatzea, berezko natura deuseztatzea da. Guk nahi ditugun mozkinak eta etekinak jezteko moduko “natura” dugu gurean.
Ekoizleen eta kontsumitzaileen arteko zuzeneko harremanak sustatzeko asmoz azoka berria jarri du martxan Iruñeko Udalak, INTIA-Reyno Gourmetekin, Nafarroako Nekazal Produkzio Ekologikoaren Kontseiluarekin (NNPEK), Elikagai Artisauen Elkartearekin eta Bizilurrekin... [+]
Mandio eta kanpandorreetan hontz zuriaren ulu mikatza gero eta gutxiagotan entzuten dugu. Zer dela eta? Urbanismo basatiaren eta laborantza intentsiboaren ondorioz, bere habitata suntsitu dugu. Baina gaueko hegazti harrapari bitxia funtsezkoa zaigu, soroak osasuntsu mantentzen... [+]
Golde” hitza “kultura” hitzetik dator. Etimologialaria ez naizenez, ez naiz, badaezpada, bidezidor horretan barrenduko, edozein sastraka edo lahardiren (Rubus fruticosus) erdian itotzeko ere… Inor edo bestek argituko ote digu gakoa.
Maiatzaren 10ean Zestoako iraeta auzoan kokatuta dagoen amillubi proiektuan elkartu ziren elikadura burujabetzaren aldeko herritarrak eta laborariak. Udaberriko Festaren bigarren edizio honetan, goizean bi mahai-inguru antolatu zituzten eta entzulez bete zen amilibia baserri... [+]
Kapitalismoaren lekuan lekuko eta garaian garaiko egoerara moldatzeko gaitasuna harrigarria egiten zait batzuetan. Espero ez duzun tokian azaltzen dira antzekotasunak, eta hara non, bat-batean konturatzen zara munstroak Mallorcan hartzen duen itxura ez dagoela etxean bertan bizi... [+]
Ostia kolektiboko milintanteek 8.742 euro ordaindu beharko dizkiote Bouygues enpresari, eta beste 2.000 euro abokatuen gastuentzat. 2022ko abenduan buruturiko desobedientzia ekintzan promotore horren maketa bat zikindu izanagatik zigortu dituzte.
Gaur, maiatzak 15, San Ixidro da, Baserritarren Eguna. Egurra Ta Kandela baserritar ekintzak salatu du ekologikoan lan egiten duten laborariak landutako azalera handitzeko diru-laguntzatik kanpo utzi dituela Gipuzkoako Foru Aldundiak. Horregatik, 12:00etan Aldundiaren aurrean... [+]
Aurten ez dut aparteko ilusiorik San Ixidro egunerako. Ez dut girorik aurkitzen. Ingurura begiratu eta giro ospela. Burua lanean jarri behar izan dut epeltasun bila, eta hara non, azaldu zaizkit gure gazten zain hilabeteak daramatzaten lagunen irribarreak. Bihotza epelxeago dago... [+]
Espainiako Gobernuak Eskola Jantokien inguruko Errege Dekretua atera berri du, Euskal Herri Hegoaldeko eskola jantokien kudeaketan eragingo duena. Spoiler: elikadura sistema osasuntsu eta jasangarri bat garatzeko inolako asmorik erakusten ez duen dokumentua da.
Duela urtebete pasa gauzatu zuten Ortulaguntza proiektua Debagoienan. Langile bat kontratatu dute bailarako nekazaritza proiektu txikietan txandaka lanean aritzeko, hartara ekoizleei lan karga arintzeko eta baldintzak duintzeko. “Sektorea zaurgarri zegoela eta errelebo... [+]
Aurten bai urtea da. Sagar urtea izango da aurtengo hau (Malus domestica). Eta baialdia behar bezala agurtu eta baliatzeko, besteak beste, dolareak gertatu beharko ditugu.
Izenak, berez, ez du izana gordetzen. Papera ez da nahikoa, nahiz eta paperak denari eusten dion. Busti arte. Halaxe gertatu da Gipuzkoako Foru Aldundiko Lurralde Oreka Berdeko Departamenduarekin. Izan ere, izenak gorde beharko lukeen izanari uko egin dio; besteak beste, 2023ko... [+]
Maiatzaren 17an bertaratu eta barazkiak landatzeko hitzordua jarri diete herritarrei. Karia horretara egun osoko egitaraua osatu dute, Marieneako lurrak laborantzarako atxikiak izatearen alde.
Klima aldaketaren eraginez, munduko lurralde gero eta gehiago idortzen ari dira, milioika pertsonaren jarduera eta bizimoduak kolokan ezarririk. Fenomeno horren frontean dago India erdialdeko Maharashtra estatua, non klimaren berotzeari eta lehortzeari metatu zaizkien oihan... [+]