Magnolian kakalardoa polen-mamitan
Magnoliak eleganteak dira. Dotoreak. Anddereak. Pontxoak. Apainak. Pimentak. Gurbilak. Ponposak, ponpoxearrenak. Ortiroak. Ia-ia fazazkoak, kriket eta kraket. Ez naiz harritzen, beren loraldien azpian lurrarekin urtzerainoko handitasunaren menpeko sentitzen naiz urtero.
Magnolia (Magnolia spp.) baten loraldia ezagutzen duzunean ez duzu berehalakoan ahaztuko. Begiak irentsiko dizkizu, bista jango eta ikuspegirik gabetzeraino hustuko zaitu. Ezagutzen duzun edertasun goiena areagotu baldin badaiteke, magnoliak eramango zaitu, beste munduratuko zaitu eta seko sorgorra ez bazara jo eta lo utzi. Edertasun gutxi dago, eta landareen erreinuaz ari gara gero, edertasun gutxi dago magnoliarenaren tamainakoa, zeure buruaz zeu egiteko gai dena.
Magnoliak ugariak dira, erruz ugaritu ditugu. Milaka urtetako lorezainen barrenikarak eta bihotzetako erupzioak ez dira alferrikakoak izan, eta belaunaldiz belaunaldi hibridazioak eginez garraldi bikainak baliatu izan dituzte magnolia bat eta bestearen nahastekakoen emaitza gero eta ikusgarriagoak sortzeko. Eta, gero eta barietate edo kultibar gehiago dugunez, nahasketak egiteko aukera gehiago: eta orduan eta loraldi oparoagoko, eite bereziagoko, lore kolore deigarriagoko, lore tzarragoko eta fruta-usaintsuagoko, loraldi iraun luzeagoko magnolia berriak. Magnoliaren Nazioarteko Elkarteak argitaratua duen magnolia kultibarren zerrendan milatik gora azaltzen dira. Eromena. Denak etxerako modukoak. Nork egingo du magnolien lorategia? Landatu eta urte batzuk behar dituzte oparo loratzeko, baina gero urteetarako lore emana dute. Mila horiek landatzeko lursail handia behar, baina gero ekarria ere halakoa, bisitena soilik gizena litzateke.
Loredun landareetan lehenengoetakoak dira magnoliak. 100 milioi urtetik gora bizi dira dagoeneko. Dinosauroak aurrean hartuta eraman zituen lurreko desmasiari aurre egin zioten, hostoei astindutxo bat eman eta adar muturrez aurrera. Erleak baino askoz lehenago sortu ziren eta polinizaziorako bektore edo bitarteko lagunak kakalardoak dituzte, haiek bezain zaharrak. Erleak ez bezala, kakalardoak ez ditu nektar lurrintsu gozoak erakartzen, bai ordea polenak. Loreko alor emea diren karpeloak polengile arren tankerakoak dituzte, polen ugariago bailegoke. Polena jaki nagusietakoa dute. Horrek baldintzatu du magnolia-loreen ezaugarri nagusia: handiro berebiziko polen pila sortzen dute, mukuru-gaindika, eta, noski, kakalardoak polen-mamitan. Gauez loreak itxi egiten dituzte: kakalardoak, polenetan ero, bertan harrapatuta geratzen dira. Goizez irekitzen diren arte, ederki poleneztatuta, hurrengo lorea bisitatzean erraz ernaltzeko. Kakalardo gajoak behatza eman eta magnoliak bihotza hartu.
Magnolia izena Peire Manhol botaniko okzitaniarraren omenezkoa du, frantsesez Pierre Magnol esaten baitzioten. Manhol jaunak 2.000tik gora espezie berri deskribatu zituen, asko Pirinioetan, eta lehenengoz Prodromus obran landareen familiakako sailkapenerako sistema bat proposatu zuen; egun sona eta loria guztiak harenganatu dizkiogun Linneok egindakoa baino lehenago. Zenbaiten arabera, Linneok berak jarri zizkien lehen-lehenengo familiari Magnoliaceae eta generoari Magnolia izenak bera baino lehenagoko sailkatzaileari. Egun ohikoak diren erleentzako loreen aurrekoak bere loriaren aurrekoa merezi zuenari.
Atera kalera, parkera, eta adi magnoliei. Eta amainatu eta limurtzen dituzten kakalardoei.
Sugea ikusi orduko: “Sugegorria!”. Telesforo Aranzadi zenak esaten baitzuen, begiek ez dutela ezagutzen dutena baino ikusten. Eta sugegorria ezagutu, ezagutzen dugunez (entzunaz, sikiera), hori bera izaten da joera: ikusten dugun suge oro sugegorria dela iruditzen... [+]
Dei batek dena alda dezake. Eguna bai, bederen. Hurrengo orduetako martxa, sikiera. Ourensen dagoen lagunak jasotzen du Noainen dagoen Lugoko lagunaren deia. Dei bakar batek ekarri zituen Galizako elkarte bateko zortzi artzain eta ahuntzain bat etxera. Zoragarria izan zen... [+]
Artzain gisa hirugarren kanpaina du aurtengoa Koldo Vicente Eseberrik. Familia Otsagabikoa izan arren, Iruñean bizi izan zen txikitatik, baina abeltzaintzaren munduarekin harreman estua izan du beti. “Osaba artzaina zen, haragitarako ardiak zituen hemen, eta txikitan... [+]
Bada Garde. Urrutira gabe hor dago, urrutieneko mugaren guardan. Umetan ezagutu nuen Garde, ez dut gogoan zenbat urte nituen, baina landatuta geratu zitzaidan han ikusi nuena.-
Emakumea eta lurra elkartzen dituen liburua idatzi du Onintza Enbeitak: Bizitza baten txatalak. Gure aurrekoen bizimodua jaso du, andre baten ahotan: "Baserria bere horretan, erromantizismorik gabe". Feli Madariaga (1932, Baldatika, Forua, Bizkaia) da andre hori, lurrari... [+]
Izarrak, ortzi mugagabean, keinu egiten diguten argi izpi dardarti liluragarriak dira, osotasuna eta ezereza bateratuta, zer garen ulerrarazteko oroitarri zaizkigunak: izan sua, izan ondotik joan zaizkigun kuttunak, gizakiaren txikitasuna edo Anbotoko Mariren edertasuna;... [+]
Irulegi eta Anhauze artean ditu mahastiak Joanes Haritschelharrek, Amama proiektuaren bultzatzaileak. “Mahastiak ene amarenak ziren, eta bera jubilatu zenean hartu nuen nik etxaldea, 2022an”, azaldu du. Ama mahastizaina eta aita ardi gasnagilea ditu, eta beraz, beti... [+]
Orriuldu gabe daude oraindik zuhaitzak eta arbolak. Hostoak ihartu gabe daude, bai. Eta hostoa jasotzeko sasoi aproposa da. Hostoa, batez ere geroago jasotzen da; zuhaitzaren adaburua janzten duen orritza edo hostotza erortzen denean edo orriultzen denean, lurraren instantziako... [+]
Lanbidean urteak daramatzagun basozainok, gogoan ditugu 1989. urtean Euskal Herria bortizki kolpatu zuten mendiko sute handiak. Urtarriletik luze zetorren lehorte latza udazkenean lehertu zen haize bortitzen bultzadaz. Dozenaka sutek beltzez jantzi zuten lurraldea, bereziki... [+]
Bizitza azkar pasatzen dela entzun eta esaten dugu maiz. Hala ere, gizakiok urte dezenteko bizi-itxaropena daukagu. Hainbat urte izan ohi ditugu ongi garatu, bizi eta ugaltzeko. Badira, ordea, hori guztia denbora askoz ere laburragoan egin behar duten gu bezalako ugaztunak:... [+]
Historikoki, artzaintzari eta abeltzaintzari guztiz lotuta egon den bailara da Erronkaribarrekoa, baina azken hamarkadetan nabarmen eraldatu da eta turismoa bihurtu da jarduera nagusia. “Ekonomia horrela aldatu da, eta hamarkadaz hamarkada ardi, behi eta behor kopurua... [+]
Ez naiz aparretsia, orraztearen aparretsia, ezta gutxiagorik ere. Baina ikasturte berriari ekiteko, zer den ez den, lakarra zuzen-zuzen ederki asko eginda nator zuregana.
Sendabelarra oliotan beratzeaz ariko gara baina ukendurik egin gabe. Bai, arraroa dirudi baina sendabelar freskoak oliotan beratu, iragazi eta erle argizaria ipinita ukendua egiten ikasi duenari olioarekin beste era batera lan egitea badagoela esan nahi nioke. Oleato edo olio... [+]
Gabezia, pobrezia eta erromestasuna orokortu ziren. Euskal Herri atlantikoa harropuzkeriaren ur gaineko bitsetan bizi zen. Itsasoz haraindiko merkataritzak, arrantzak eta estraperloak gure iparralde osoko jendartea aberasten zuten. XVI-XVIII mendeak ziren. Meatzariak,... [+]