Landareek diote lurraren berri
Paisaia hautematen dugun hori dela esaten dugu. Hauteman edo sentitu edo antzeman edo nabaritu edo aditu edo begiztatu. Ikus dezagun. Ikusten dugun guztia da paisaia, eta paisaia hautemanez bere bilakaera eta guk (gure aurrekoek eta guk) bertan bizitu dugun historia eta istorioak ezagut ditzakegu. Laster ilar lekak irakurri eta barruko aleak argitara aterako ditugun bezalaxe, paisaia irakurriz bertan dirauten arrastoekin gure birramonen, gure amonen, gure amen, hau da, gure bizimodua azaleratu dezakegu.
Oso-osorik geuk sortu dugun paisaia bizi dugu. Bai, hor ikus dezakegun guztia guretakoren batek egina da. Eraiki, eraitsi, su eman, landatu, kimatu, bota... Dena gure lanen ondorio.
Irautetik bizitzera dagoen tarteko koska leuntzen, bizimodua errazten ikaragarrizko lanak egin izan dira, tokian tokiko naturak bertarako nahiko ez lukeena egin arte. Eta hortik datoz porrotak, naturaren aurkako teknikenak: ongarri kimikoak, pestizidak, transgeniko okerrak eta abar. Gure lan agronomiko egoskor oker horien adibide adierazle askoak dira desagertze ezagunen erreka-jotzeak: gaztainondoarena (Castanea sativa) eta pinu beltza edo azkarra edo intsinis pinuarena (Pinus radiata). Jo gabe baina errekarako bidean da beste ugari: Euskal Herri hezeenean mahatsa (Vitis vinifera), fruta hezurduna ematen duten arbolak (gereziondoa Prunus avium, mertxikondoa Prunus persica, abrikotondoa Prunus armeniaca...), intxaurrondoa (Juglans regia) eta abar.
Bizimodua erraztea gauza bat da, bestea diru gehien egiten duen hura nahitaez jarri beharra, itsu-itsu.
Itsukeria utzi eta ikusten hasi beharko genuke. Begiratu eta ikusi. Eta ikusiz aditu. Aditu, ulertu, atzeman, jabetu, konprenitu, erdietsi eta iskidatu. Jantzi. Horretarako, irakurri egin behar, lurrak dioena irakurri. Toki bakoitzean dugun landaretzak nahikoa esaten digu paraje horretaz, zer den eta zertarako den egokia. Haltza (Alnus glutinosa) lur urtsu edota astunetan hazten da. Uztaoa (Rumex spp.) berdin. Asunak (Urtica dioica) lurrak nitrogeno gaindosia duela dio. Belarri-karatsa edo basakara (Asarum europaeum) ilun, heze eta lurpea karetsua duten tokietan bizi ohi da. Andurak (Sambucus ebulus) eta mendak (Mentha spp) lur aberatsa erakusten dute; ez alferrik Nafarroan honela diote: “Campo de ebrus y mendas, no lo vendas” (Andura eta menda zelairik ez saltzeko). Ezkerte beltzak (Convulvulus arvensis) lur ito astunak eta materia organiko edota nitrogeno gaindosia dutenak erakusten ditu. Oteak (Ulex spp.) lur azidoak, pH baxukoak maite ditu. Milazuloa, hosto-argala, lukurusa edo baita santio-belarra esaten zaiona (Hypericum perforatum) kaltzioa dagoen lurrean etorriko da edo behintzat pH altua duenean; eta toki eguzkitsua dela esango digu. Haritzak (Quercus robur) eta ametzak (Quercus pyrenaica) lur azidoak dituzte gustuko; alderantziz, erkametzak (Quercus faginea) eta abaritzak edo txaparroak (Quercus coccifera) lur basikoak.
Landare adierazleak esaten diegu. Ikusi eta ikasi. Erakusteko daude, ez dago horrelako unibertsitaterik. Hain errazik eta merkerik behintzat ez.
Sugea ikusi orduko: “Sugegorria!”. Telesforo Aranzadi zenak esaten baitzuen, begiek ez dutela ezagutzen dutena baino ikusten. Eta sugegorria ezagutu, ezagutzen dugunez (entzunaz, sikiera), hori bera izaten da joera: ikusten dugun suge oro sugegorria dela iruditzen... [+]
Dei batek dena alda dezake. Eguna bai, bederen. Hurrengo orduetako martxa, sikiera. Ourensen dagoen lagunak jasotzen du Noainen dagoen Lugoko lagunaren deia. Dei bakar batek ekarri zituen Galizako elkarte bateko zortzi artzain eta ahuntzain bat etxera. Zoragarria izan zen... [+]
Artzain gisa hirugarren kanpaina du aurtengoa Koldo Vicente Eseberrik. Familia Otsagabikoa izan arren, Iruñean bizi izan zen txikitatik, baina abeltzaintzaren munduarekin harreman estua izan du beti. “Osaba artzaina zen, haragitarako ardiak zituen hemen, eta txikitan... [+]
Bada Garde. Urrutira gabe hor dago, urrutieneko mugaren guardan. Umetan ezagutu nuen Garde, ez dut gogoan zenbat urte nituen, baina landatuta geratu zitzaidan han ikusi nuena.-
Emakumea eta lurra elkartzen dituen liburua idatzi du Onintza Enbeitak: Bizitza baten txatalak. Gure aurrekoen bizimodua jaso du, andre baten ahotan: "Baserria bere horretan, erromantizismorik gabe". Feli Madariaga (1932, Baldatika, Forua, Bizkaia) da andre hori, lurrari... [+]
Izarrak, ortzi mugagabean, keinu egiten diguten argi izpi dardarti liluragarriak dira, osotasuna eta ezereza bateratuta, zer garen ulerrarazteko oroitarri zaizkigunak: izan sua, izan ondotik joan zaizkigun kuttunak, gizakiaren txikitasuna edo Anbotoko Mariren edertasuna;... [+]
Irulegi eta Anhauze artean ditu mahastiak Joanes Haritschelharrek, Amama proiektuaren bultzatzaileak. “Mahastiak ene amarenak ziren, eta bera jubilatu zenean hartu nuen nik etxaldea, 2022an”, azaldu du. Ama mahastizaina eta aita ardi gasnagilea ditu, eta beraz, beti... [+]
Orriuldu gabe daude oraindik zuhaitzak eta arbolak. Hostoak ihartu gabe daude, bai. Eta hostoa jasotzeko sasoi aproposa da. Hostoa, batez ere geroago jasotzen da; zuhaitzaren adaburua janzten duen orritza edo hostotza erortzen denean edo orriultzen denean, lurraren instantziako... [+]
Lanbidean urteak daramatzagun basozainok, gogoan ditugu 1989. urtean Euskal Herria bortizki kolpatu zuten mendiko sute handiak. Urtarriletik luze zetorren lehorte latza udazkenean lehertu zen haize bortitzen bultzadaz. Dozenaka sutek beltzez jantzi zuten lurraldea, bereziki... [+]
Bizitza azkar pasatzen dela entzun eta esaten dugu maiz. Hala ere, gizakiok urte dezenteko bizi-itxaropena daukagu. Hainbat urte izan ohi ditugu ongi garatu, bizi eta ugaltzeko. Badira, ordea, hori guztia denbora askoz ere laburragoan egin behar duten gu bezalako ugaztunak:... [+]
Historikoki, artzaintzari eta abeltzaintzari guztiz lotuta egon den bailara da Erronkaribarrekoa, baina azken hamarkadetan nabarmen eraldatu da eta turismoa bihurtu da jarduera nagusia. “Ekonomia horrela aldatu da, eta hamarkadaz hamarkada ardi, behi eta behor kopurua... [+]
Ez naiz aparretsia, orraztearen aparretsia, ezta gutxiagorik ere. Baina ikasturte berriari ekiteko, zer den ez den, lakarra zuzen-zuzen ederki asko eginda nator zuregana.
Sendabelarra oliotan beratzeaz ariko gara baina ukendurik egin gabe. Bai, arraroa dirudi baina sendabelar freskoak oliotan beratu, iragazi eta erle argizaria ipinita ukendua egiten ikasi duenari olioarekin beste era batera lan egitea badagoela esan nahi nioke. Oleato edo olio... [+]
Gabezia, pobrezia eta erromestasuna orokortu ziren. Euskal Herri atlantikoa harropuzkeriaren ur gaineko bitsetan bizi zen. Itsasoz haraindiko merkataritzak, arrantzak eta estraperloak gure iparralde osoko jendartea aberasten zuten. XVI-XVIII mendeak ziren. Meatzariak,... [+]