Intsektuen negupasa
Hotza gogor ari du. Ez denean, baina aurtengo neguan lurralde batzuk ederki jotzen ari du. Eta intsektuek nola irauten dute, udaberriarekin indarrean berragertzeko? Kaleko galdera izan dut bart. Hortik intsektuen adimendu eta buruargitasunera koxka ttikia dago. Berritu ditugu etxebarruetan bertan gozo negua gurekin igarotzen ari diren zimitz kirastun gorbeltzak (Halyomorpha halys) edo armarri-zimitz jaspeztatuak, Bizi Baratzearen txoko honetan auzoko dudan Iñaki Mezquita Aranburuk izendatzen duen eran. Negua igarotzeko horien taktika erraza da: toki beroa topatu, inguruko beroenak sukaldeak eta etxebarruak dira; udazkenean sartu, etxepeko egin eta ezkutatzen dira eguna luzatzen hasi arte. Etxeteilape eztia.
aurre egingo dieten hedabide independenteak
Lurreko animalien artean intsektuak dira ugarienak, %90. Pertsonako 1.400 milioi inguru intsektu dagozkigu. Edertasun hori biziraupenerako estrategia ugari garatu izanari zor diote. Tartean, hilabeterik hotzenetan arrakastaz irautekoak: aterpe egokiak, hotzak eta izotzak jasatea edo migrazio planak. Izan ere, intsektuak ez dira gure modukoak, ez dira bere beroa sortzeko gai. Eta diapausa asmatu dute: baldintza kaxkarrak diren urte sasoi jakinetan, espezie bakoitzak erabakitzen du bizitza erritmoa eta garapena apaltzeko garaia duela; hibernazioa edo negukatzea.
Espezie bakoitzak, milaka urtean, bere plangintza ondu du. Batzuek arrautzak utziko dituzte, sasoi berri gozora ernatuko direnak. Sagarrondoari (Malus domestica), patatari (Solanum tuberosum) eta babari (Vicia faba) erasoko dieten zorriek, adibidez, ziklo ikusgarria dute: udan emeek, arren ernalketa gogaikarriaren beharrik gabe, partenogenesiaren medioz bere klonak edo kopia berdin-berdinak izango diren emeak sortzen dituzte. Udazkenarekin, egun argia apaldu eta hotza gainean; horrek zorri eme horien barruan erantzun bat eragiten du: belaunaldi sexual bat sortzea, arrak eta emeak. Hortik, ezagunagoa egiten zaigun estalketa dator: emeak ernalduko dira eta arrautzak egingo dituzte, negua igarotzeko pronto egongo direnak. Gero udaberrian ireki eta eme partenogenetikoak sortuko dira, arrakurrutitarrak.
Beste batzuk zuzenean txoko gozo bat topatuko dute bertan ezkutatzeko. Ur eta jaki erreserbak osatzen dituzte eta kalkulua ondo egin badute, udaberrira bizirik iritsiko dira. Horietakoak dira etxebarruetan sartzen zaizkigun zimitz kirastun gorbeltzak.
Inurriak inurritegian eta erleak eultzean, pilatu egiten dira elkarren zirrian epeltasunari eutsiz.
Liztor handiek –europarrak edo kuruminoak edo liztortzarrak eta asiarrak– ez dute erleen bidea landu. Udazkenean erreginak erregina gazteak eta liztormando arrak sortzen ditu. Urteko liztor guztiak hil egingo dira. Erregina gazteak ernatu dira, eta, ondo baino hobeto elikatuta, babes bila alde egingo dute; edozein txoko babestu ona dute: lurrean, hormetan, txuloetan... Udaberriarekin, otsailetik atzera noiznahi, biziberritu eta habia berriak eraikiko dituzte, sekula ez aurreko urtekoan.
Pinu beldarrek edo prozesionarioek ere bere habi gozoa sortzen dute familiari epel eusteko. Orain eguna luzatzen hasi orduko, toki epeletan otsailean, gainontzekoetan baita apirilean ere, lurpera jaitsiko dira prozesioan, uda hasieran hurrengo zikloari ekingo dioten helduak sortu arte.
Eta liztor eta prozesionario arriskutsuak mugitzen dituen egun luzexeago eta epelxeagoko otsaila hemen da.
Sugea ikusi orduko: “Sugegorria!”. Telesforo Aranzadi zenak esaten baitzuen, begiek ez dutela ezagutzen dutena baino ikusten. Eta sugegorria ezagutu, ezagutzen dugunez (entzunaz, sikiera), hori bera izaten da joera: ikusten dugun suge oro sugegorria dela iruditzen... [+]
Dei batek dena alda dezake. Eguna bai, bederen. Hurrengo orduetako martxa, sikiera. Ourensen dagoen lagunak jasotzen du Noainen dagoen Lugoko lagunaren deia. Dei bakar batek ekarri zituen Galizako elkarte bateko zortzi artzain eta ahuntzain bat etxera. Zoragarria izan zen... [+]
Artzain gisa hirugarren kanpaina du aurtengoa Koldo Vicente Eseberrik. Familia Otsagabikoa izan arren, Iruñean bizi izan zen txikitatik, baina abeltzaintzaren munduarekin harreman estua izan du beti. “Osaba artzaina zen, haragitarako ardiak zituen hemen, eta txikitan... [+]
Bada Garde. Urrutira gabe hor dago, urrutieneko mugaren guardan. Umetan ezagutu nuen Garde, ez dut gogoan zenbat urte nituen, baina landatuta geratu zitzaidan han ikusi nuena.-
Emakumea eta lurra elkartzen dituen liburua idatzi du Onintza Enbeitak: Bizitza baten txatalak. Gure aurrekoen bizimodua jaso du, andre baten ahotan: "Baserria bere horretan, erromantizismorik gabe". Feli Madariaga (1932, Baldatika, Forua, Bizkaia) da andre hori, lurrari... [+]
Izarrak, ortzi mugagabean, keinu egiten diguten argi izpi dardarti liluragarriak dira, osotasuna eta ezereza bateratuta, zer garen ulerrarazteko oroitarri zaizkigunak: izan sua, izan ondotik joan zaizkigun kuttunak, gizakiaren txikitasuna edo Anbotoko Mariren edertasuna;... [+]
Irulegi eta Anhauze artean ditu mahastiak Joanes Haritschelharrek, Amama proiektuaren bultzatzaileak. “Mahastiak ene amarenak ziren, eta bera jubilatu zenean hartu nuen nik etxaldea, 2022an”, azaldu du. Ama mahastizaina eta aita ardi gasnagilea ditu, eta beraz, beti... [+]
Orriuldu gabe daude oraindik zuhaitzak eta arbolak. Hostoak ihartu gabe daude, bai. Eta hostoa jasotzeko sasoi aproposa da. Hostoa, batez ere geroago jasotzen da; zuhaitzaren adaburua janzten duen orritza edo hostotza erortzen denean edo orriultzen denean, lurraren instantziako... [+]
Lanbidean urteak daramatzagun basozainok, gogoan ditugu 1989. urtean Euskal Herria bortizki kolpatu zuten mendiko sute handiak. Urtarriletik luze zetorren lehorte latza udazkenean lehertu zen haize bortitzen bultzadaz. Dozenaka sutek beltzez jantzi zuten lurraldea, bereziki... [+]
Bizitza azkar pasatzen dela entzun eta esaten dugu maiz. Hala ere, gizakiok urte dezenteko bizi-itxaropena daukagu. Hainbat urte izan ohi ditugu ongi garatu, bizi eta ugaltzeko. Badira, ordea, hori guztia denbora askoz ere laburragoan egin behar duten gu bezalako ugaztunak:... [+]
Historikoki, artzaintzari eta abeltzaintzari guztiz lotuta egon den bailara da Erronkaribarrekoa, baina azken hamarkadetan nabarmen eraldatu da eta turismoa bihurtu da jarduera nagusia. “Ekonomia horrela aldatu da, eta hamarkadaz hamarkada ardi, behi eta behor kopurua... [+]
Ez naiz aparretsia, orraztearen aparretsia, ezta gutxiagorik ere. Baina ikasturte berriari ekiteko, zer den ez den, lakarra zuzen-zuzen ederki asko eginda nator zuregana.
Sendabelarra oliotan beratzeaz ariko gara baina ukendurik egin gabe. Bai, arraroa dirudi baina sendabelar freskoak oliotan beratu, iragazi eta erle argizaria ipinita ukendua egiten ikasi duenari olioarekin beste era batera lan egitea badagoela esan nahi nioke. Oleato edo olio... [+]
Gabezia, pobrezia eta erromestasuna orokortu ziren. Euskal Herri atlantikoa harropuzkeriaren ur gaineko bitsetan bizi zen. Itsasoz haraindiko merkataritzak, arrantzak eta estraperloak gure iparralde osoko jendartea aberasten zuten. XVI-XVIII mendeak ziren. Meatzariak,... [+]