Ilargiko borda, lurra eta ilintia
Bada Borda bat ilargian. Bai, bai, Borda izeneko krater bat badu ilargiak; talka krater edo astroblema bat da, ilargiaren ageriko aldean dago eta bere koordenadak 25º12’S 46º31’E dira; inguruan 11 krater satelite ditu. Akizen jaiotako Jean Charles Borda de la Croixi (1733-1799) omen egiten dio.
Borda horren aita Euskal Herritik hurbil dagoen Labatuteko jauna zen. Abizen euskalduna eta militar petoen kasta zituen. Jean Charles astronomo, fisikari, marinel eta militarra izan zen. Frantziako Zientzia Akademian sarrera hitzaldia Memoire sur le mouvement des projectiles izan zen. XVIII. mende hartan lurraren forma eta bere neurketekin itsu-itsu, gogoa menderatua zuten. 1795ean sistema metrikoa ezarri zutenean, bera zen aita pontekoetako bat. Ez alferretan bere izena Eiffel dorrean urrez margotuta dauden 72 jakintsuenen artean dago. Asteroide batek ere bere izena darama: (75726) Borda. Australiako Kanguru uhartean Borda lurmuturra dago; eta uharteari berari Borda uhartea izena jartzeko proposamena Nicolas Baudin kartografo eta esploratzaileak egin zuen. Antartikan ere, Borda harkaitza bada. Parisen edo Lillen galtzen bazara, agian Borda kalean zaude. Bere jaioterriko museo batek eta lizeo teknologikoak, Marinako zenbait ontzik eta abarrek bere izena daramate.
Lurraren neurrien zehaztasunak biltzeko bidean, lankide izan zuen Mathieu Tillet, agronomo eta botanikaria bera, 1714-1791. Frantziako Zientzia Akademiako partaide izan zen, eta, metalurgialaria ere bazenez, berak jaso zuen benetako neurriak jagongo zituzten metalezko piezak sortzeko agindua. 1766an, toesa (1,949 metro) neurri frantses oinarrizkoaren 24 kopia egin zituen. Bera eta Borda tartean zituen fisikari, matematikari eta abarrez osaturiko Akademiaren neurrien batzordeak, 1791n, iraultza giro betean, metroak zer-nolako neurria izan behar zuen azaltzen duen txosten sonatua aurkeztu zuen. Ordura arteko beste proposamenak ipularreko luartokira bota eta honela definitu zuten: meridianoaren koadrantearen hamar milioirena. Paristik igarotzen den meridianoarena, noski! Hori dugu metroa, harrapazank! Gure lurrak, alorrak, sailak, soroak, elgeak, baratzeak, neurritara ekartzeko erabiltzen dugun metroa.
Tillet jaunak nekazaritzarekin eman-hartu handia zuen, eta lan ugari egin zuen alorren alorrean. Batez ere gariari heldu zion, eta saritua izan zen bere tesia, galburuetako aleak hondatzen eta belzten dituen kausari eta istripu horiek saihesteko bideei buruzkoa. Garia onddo batek alferrik galdu eta belzten du (baita artoa ere, Zea mays); hemen “ilinti” esaten zaio. Onddo horri mende baten ondoren, Tilletia tritici izena jarri zitzaion, Tillet berari omen. Ilintiari “lodoe”, “lodoi” eta “ludoi” ere esaten zaio Bizkai aldean, ludoi horren berri Erramun Guerricagoitiak ederki jakinarazi didan eran. Milesker, Erramun. Gipuzkoako Goierri aldean “astaputz” eta Bizkaian Gernika aldean “atsaputz” ere esaten zaio. Gaitz gogorra izan da mendeetan eta galsoro osoak suntsitzen zituen, eta gehiago Euskal Herri hezeko lurralde ezko eta bustietan. Horrela ulertzen da Jean Duvoisinek bere 1858ko Laborantza liburuan jaso zuen esaera: “Ez da ogi arras ilinti gaberik”.
Makina bat Tilleten metro koadro galsoro galaraziko zuen Tilleten onddoak.
Belazea gorri azaltzen zen, egun batetik bestera. Gorri-gorri, gorri bizi urrutitik ikusgarri. Gorbela zen, itsas-belarra edo alga. Nekazariak itsas bazterretik bildu eta lehortzeko belazean zabaltzen zuena. Gorbel arrea eta gorbel gorria izaten ziren eta gu bezalako... [+]
Aszidiak tunikadun modura ere ezagutzen diren itsas ornogabeak dira. Munduko ozeano guztietan dauden animalia iragazle sesilak dira: bizitzaren zatirik handiena azalera solidoetara –arroka, maskor edo egitura artifizialetara– finkatuta emango dute, ura etengabe... [+]
Ostirala da, bero handia egin du gaur ere. Baserriko lanak bukatu ditugu, belarretan egin dugu. Nekatuta, izerditan, berotuta, baina pozik! Denon artean lortu dugu, denok bat ekinda lana hobeto egiten da.
Burujabetzan sakontzeko egitasmoa da Oiartzun Burujabe proiektua, udalaren, herriko ehun ekonomikoaren eta herritarren artean bultzatu dutena. “Oiartzungo herritarrek bertako baliabideak eta produktuak, bertan ekoizten dena erabiltzea bultzatu nahi dugu, kanpoko... [+]
Loratu da. Kostata baina loratu da, bai, arkakaratsa (Rosa spp.). Lore arin, mehe, hegalari itxurakoa da, arrosa bat da eta lorea ere arrosakara eta zuriaren arteko kolorea du. Urtero loratzen da lurrin fina zabalduz. Lore horiek destilatu egiten dira, ia erabat kosmetikan eta... [+]
David de Blasek abiatutako proiektua da Azpigorri Ahuntz Txorizoak, eta izenak argi uzten duenez, azpigorri arrazako ahuntzekin ari da lanean. “Urteetan industrian aritu nintzen lanean, baina pandemia garaian artzain eskolara joan nintzen, eta ikasketak amaitutakoan... [+]
Duela egun batzuk Zeraingo mendietan nenbilela, gorpu bat topatu nuen bidearen erdian. Lehen aldia zen halakorik ikusten nuela, eta kosta zitzaidan identifikatzea. Bere tamaina txikia ikusita, kume bat izan behar zuela pentsatu nuen; baina oker nenbilen. Munduko ugaztun... [+]
San Roman auzoko jaietan bost neska adingaberi ukituak egiteagatik 18 urteko mutil bat atxilotu zuen Ertzaintzak Muxikan (Bizkaia). Udalak eta herriko Mugimendu Feministak elkarretaratzea deitu dute asteartean 20:30erako.
Ipurdia belztu egiten zaio. Tomate (Solanum lycopersicum) alea sano-sano ikusten da, landarean zintzilik, goitik behera begiratzen baitiogu. Buruz behera edo hankaz gora jarriz gero ipurdia beltz-beltz azalduko du. Ipurdian txanpon baten antzeko beltzune borobila, oso beltza eta... [+]
Hamabost urte baino gehiago daramatza martxan Bizkaiko Kimuak ernamuinduen proiektuak, baina hasierako bultzatzaileak erretiratu dira eta erreleboa hartu berri dute Mikel Landa Luzarragak eta Asier Iñigo Oraindik. Ernamuindutako kimu freskoak ekoizten dituzte batik bat,... [+]
Lurreko bi heren baino gehiago ura da; ur horretatik %96, ozeanoetako ur gazia. Eguzki izpiak ozeanoetako lehen 200 metroko sakonerara heltzen dira, eta bertan bizi dira munduko arrantza industriak ustiatzen dituen espezie ia guztiak. Aitzitik, zientziak gehiago erreparatu izan... [+]
Natura aspaldi deuseztatu genuen. Hori da gure kultura, natura deuseztatzea. Oinarrian, nekazaritzaren kultura, goldearen kultura, kultibatzea, berezko natura deuseztatzea da. Guk nahi ditugun mozkinak eta etekinak jezteko moduko “natura” dugu gurean.
Askorentzat uda soinuaren egilea da hegazti hori eta, seguruenik, hau dela eta mila izen ditu Euskal Herrian. Hauetako batzuek bere ‘txrriiii-txrrriiii-txrriii’ kantu deigarriari egiten diote erreferentzia: txirritxori, zirringilo, irrigo edo kirrilo, adibidez. Beste... [+]