Ezin usainik hartu
Sudurrak egia dio. Zaila da sudurra engainatzea. Usaimena saihestea ezinezkoa da. Sudurretik garunerako lotura bidearen ikerketa zirraragarria, liluragarria, zoragarria da makina bat ikerlarirentzat. Usainaren eta memoriaren arteko zubia azkarrena ez bada, bizkorrenetakoa bai. Ezaguna zaigun usain batek amaren batean egiten du memoriaren artxiboko apalen arteko neuronen ibilbidea, ziztuan, eta begien aurrera ekartzen digu usain hari lotutako ariera, egoera edo gertakaria. Usaina ezaguna izatea, noizbait aditu izana, bereizteko moduko bereizia behar du izan. Eta usaintzen dugun aldiro berrituko da gertakaria. Gertakaria gertatu zenean beharbada ez genion usainari aparteko axolarik eskaini, baina hor gorde zen, neurona habia jakin batean.
Landareek entzun egiten dutela badakigu, joan bestela ARGIA pare bat lehenago ilarraz (Pisum sativum) aritu ginenekora. Usaimenik ba ote duten ez dakit, baina gure usaimena aztoratzen dutela bai, zenbat usain zabaltzen dute landareek, azaletik, zuretik, egurretik, hostotik, loretik, fruitutik… Batzuk gustukoak, beste batzuk atzera eragiten dutenak. Denok ez dugu gustu berbera, zuk atsegin, nik ez ordea, eta alderantziz. Baina landareak beti usain bera sortuko du.
Usaina ezaguna izatea nioen lehen gure bizitzako txinpartak biziberritzeko. Eta usain hori zer landarek sortzen duen ere ezagutu behar, ereiteko edo landatzeko, lehortuta eskuratzeko, edozertarako. Eta hor zikulu-saltsa ederra dugu euskaldunok. Batean eta bestean izen bera bi landare edo gehiago izendatzeko, eta landare batek izen mordoa ere bai…
Usain harrigarri ona du ezamihiluak (Anethum graveolens). Aneta, anado, anedo, anero, meillu, migelo, molu, mierlu, anis-belar, esateko izen asko du. Badu beste landare batek “ezamihilu” izena bera, mihiluak berak (Foeniculum vulgare). Honela ere esaten diogu: berbena, erbasanta, milu, muhuilu, milu-belar, puhuilu, mehula, anis-belar eta xarpot behintzat bai. Forma, loraldia eta abar oso antzekoak dituzte, eta hortik nahasitasuna eta iluntasuna bereizterakoan, gero izendegian jaso dena, hiztegietan eta abar. Biak usaintsuak dira: mihiluak anis usain gozoa du eta ezamihiluak, aldiz, usain astun ez oso gozoa. Hona nahasketa argitzeko bidea; baina pituitariak ondo al dituzu? Usaimen arrastorik ba al duzu? Gure hiztegigileek ez, agidanean. Sukaldaritzan erabiltzen dira, batez ere, baina ez da gauza bera zopa bati bata edo bestea eranstea, eta hor bai, sukaldariek ederki bereizten dituzte; usaimena egokia izatea eta jalearen zentzumen guztiak asetzea, baita mirrinenarenak ere, jatetxeko negozioaren oinarria da.
Badaukagu izen saltsa argitzen lana. Ezamihilua biei; anis-belar biei; miellu, milu... a zer izen emultsioa! Eta anisa (Pimpinella anisum), benetako anis-belarra, gaurko errezetan sartu gabe. Panorama hau ikusita mihiluak negar egiten du: bere zaurietako jarioari “milu-lerde” edo “milu-negar” esaten zaio.
Izen nahaste-borraste hau argitzera ea nor jartzen den; indarra beharko du, bai. Anisa egokia horretarako. Anisa edari bizia eta baita landarea ere; Pedro Prudenzio Hualde Mayo bidangoztar apaizak (1823-1879) anisari “sonto-belarra” esaten dio: sontotzea osatzea, sendatzea eta sendotzea da.
Loratu da. Kostata baina loratu da, bai, arkakaratsa (Rosa spp.). Lore arin, mehe, hegalari itxurakoa da, arrosa bat da eta lorea ere arrosakara eta zuriaren arteko kolorea du. Urtero loratzen da lurrin fina zabalduz. Lore horiek destilatu egiten dira, ia erabat kosmetikan eta... [+]
Duela egun batzuk Zeraingo mendietan nenbilela, gorpu bat topatu nuen bidearen erdian. Lehen aldia zen halakorik ikusten nuela, eta kosta zitzaidan identifikatzea. Bere tamaina txikia ikusita, kume bat izan behar zuela pentsatu nuen; baina oker nenbilen. Munduko ugaztun... [+]
David de Blasek abiatutako proiektua da Azpigorri Ahuntz Txorizoak, eta izenak argi uzten duenez, azpigorri arrazako ahuntzekin ari da lanean. “Urteetan industrian aritu nintzen lanean, baina pandemia garaian artzain eskolara joan nintzen, eta ikasketak amaitutakoan... [+]
San Roman auzoko jaietan bost neska adingaberi ukituak egiteagatik 18 urteko mutil bat atxilotu zuen Ertzaintzak Muxikan (Bizkaia). Udalak eta herriko Mugimendu Feministak elkarretaratzea deitu dute asteartean 20:30erako.
Ipurdia belztu egiten zaio. Tomate (Solanum lycopersicum) alea sano-sano ikusten da, landarean zintzilik, goitik behera begiratzen baitiogu. Buruz behera edo hankaz gora jarriz gero ipurdia beltz-beltz azalduko du. Ipurdian txanpon baten antzeko beltzune borobila, oso beltza eta... [+]
Hamabost urte baino gehiago daramatza martxan Bizkaiko Kimuak ernamuinduen proiektuak, baina hasierako bultzatzaileak erretiratu dira eta erreleboa hartu berri dute Mikel Landa Luzarragak eta Asier Iñigo Oraindik. Ernamuindutako kimu freskoak ekoizten dituzte batik bat,... [+]
Lurreko bi heren baino gehiago ura da; ur horretatik %96, ozeanoetako ur gazia. Eguzki izpiak ozeanoetako lehen 200 metroko sakonerara heltzen dira, eta bertan bizi dira munduko arrantza industriak ustiatzen dituen espezie ia guztiak. Aitzitik, zientziak gehiago erreparatu izan... [+]
Askorentzat uda soinuaren egilea da hegazti hori eta, seguruenik, hau dela eta mila izen ditu Euskal Herrian. Hauetako batzuek bere ‘txrriiii-txrrriiii-txrriii’ kantu deigarriari egiten diote erreferentzia: txirritxori, zirringilo, irrigo edo kirrilo, adibidez. Beste... [+]
Ekoizleen eta kontsumitzaileen arteko zuzeneko harremanak sustatzeko asmoz azoka berria jarri du martxan Iruñeko Udalak, INTIA-Reyno Gourmetekin, Nafarroako Nekazal Produkzio Ekologikoaren Kontseiluarekin (NNPEK), Elikagai Artisauen Elkartearekin eta Bizilurrekin... [+]
Natura aspaldi deuseztatu genuen. Hori da gure kultura, natura deuseztatzea. Oinarrian, nekazaritzaren kultura, goldearen kultura, kultibatzea, berezko natura deuseztatzea da. Guk nahi ditugun mozkinak eta etekinak jezteko moduko “natura” dugu gurean.
Herri libre bat, Euskal Herriak erabaki lelopean, parte hartzera eta kaleak ikurrinaz betetzera dei egin du herri mugimenduak.
BiziLagunEkin desazkunde turistikoaren aldeko Donostiako plataformak ekainaren 15erako deitu du manifestazioa, Europa Hegoaldeko beste hainbat hiritako eragileek bezala. Turistifikazioa salatu eta hiri eredu alternatiboa aldarrikatuko dute.
Umetan aitarekin ikasi zuen Unai Zabala Zubelzu txaramarrak hurritz makilak egiten. “Perretxikotara joaten ginen bezala, makilak egitera ere ateratzen ginela gogoratzen dut, hamar bat urte nituela edo hasi izan nintzen”, dio. Urteekin, aitak jarduna utzi zuen, baina... [+]