Gaur egun euskal gatazka deitu izan denari lotutako 135 preso daude, eta horietako 122 Euskal Preso Politikoen Kolektiboan daude –17 emakumezkoak dira–, historikoki Euskal Nazio Askapenaren Mugimenduaren bueltan antolatu den presoen kolektiboa. Horiei buruzkoak dira Sarek emandako honako datuak: 118 preso Hego Euskal Herrian daude, 45 Zaballako espetxean, 25 Martutenen, hamabi Basaurin eta lau Iruñean. Frantziako Estatuan, Lannemezanen, beste lau daude. Presoen batez besteko adina 50 urtekoa da eta 24 preso daude 60 urte baino gehiagorekin.

Historikoki euskal preso politiko gehienak 1. graduan izan dira, espetxean dagoen gradurik gogorrenean. Gaur egun 77 preso 2. graduan daude, ohikoan espetxean dagoen edozein presok izaten duena. Horietatik hamabost preso Espetxe Arautegiko 100.2 artikuluaren menpe daude, eta horrek esan nahi du egunez espetxetik kanpora atera daitezkeela boluntariotza lanak egitera, adibidez. Nolabait esateko, hirugarren graduaren aurrekaria da. Aldaketak txikia egon daitezke, baina 2025eko urtarrileko presoen erradiografia hori da.

Hirugarren graduaren langa gaindituta

Gaur egun EPPK-ko 41 preso daude hirugarren graduan, seguruenik gradu horretan inoiz izan den kopururik handiena, eta horietatik 29 espetxealdi arinduarekin daude, esate batera, eskumuturreko telematikoarekin.

Euskal presoen eremuan, Espainiako Estatuak terrorismoaren aurkako logika aplikatu izan du urte luzez, haien espetxe baldintzak biziki zailduta. Horietako neurri zorrotzenetakoa presoen sakabanaketa eta urruntzea izan dira, baina 2023an amaitutzat eman zen politika hori.

Hirugarren gradua normaltasunez erabiltzea izan da ondoren gainditu beharreko langa. Gradu horretan presoak eguna espetxetik kanpo pasa dezake eta gauean espetxera itzultzen da. Asteburuak ere libre ditu. Presoak euskal espetxeetan egonda, haietako Tratamendu Juntak arduratu izan dira presoen gradu aldaketaz, edozein espetxetan gertatzen den moduan.

Eusko Jaurlaritzak 2021ean jaso zituen espetxe eskumenak, eta argi utzi zuen gatazkari lotutako presoak besteak bezalakoak izango zirela haientzat. Ondorioz, eta horretarako baldintzak betetzen zituztela frogatuta, hirugarren graduan ateratzen hasi ziren presoak, horietako batzuk ospetsuak Espainiako panorama mediatikoan.

Horrela, Espainiako eskuinak baliatu izan zuen hirugarren graduaren zarata mediatiko hori PSOEri egurra emateko, Pedro Sánchezen gobernu akordioak tartean, hura “EH Bilduren atzaparretan harrapatuta” zegoela irudikatu guran.

Egoera hori ez zen eta ez da samurra kudeatzeko PSOErentzat, baina are zailagoak izan dira Auzitegi Nazionalaren trabak, Eusko Jaurlaritzak presoen hirugarren graduak onartu ondoren, Auzitegi Nazionalak helegiteak jarri izan baititu horien aurka, eta hainbat preso espetxera itzuli behar izan da.

Epaitegiek duten espetxe zaintza lanean dago euskal presoekin egin den beste salbuespenetako bat. 5/2003 Lege aldaketa ez zen gauzatu ETAko presoentzat bakarrik baina, funtsean, haien aurka egiteko aldatu zen. Horrela, 2003an sortu zen Auzitegi Nazionaleko Espetxe Zaintzarako Auzitegi Zentrala. Ordura arte, lurraldetako espetxe zaintzarako auzitegiak arduratzen ziren presoen eskubideen zaintzaz, baina aurrerantzean Auzitegi Nazionalaren zaintzapean geratuko ziren bertan epaitutako –ETArekin lotutako guztiak– presoen eskubideak, eta askoz modu zorrotzagoan gainera.

Esan den moduan, gaur egun 41 preso baldin badaude hirugarren graduan, horrek esan nahi du Auzitegi Nazionalak baimen hori lortzeko azken urteetan jarri izan dituen trabak nahiko gaindituta daudela, oraingoz behintzat. Horrela, bada, Sarek azpimarratzen du ia presoen erdiak dagoeneko kalea zapaltzen duela era batera ala bestera.

Frantzian betetako zigorraren murrizketa

2018an Estrasburgoko Auzitegiak esan zuen Espainiako 7/2014 Legea ez zela egokia, ez zuelako bermatzen Europar Batasunak zigorrak betetzeko emandako agindua. Horren arabera, EBko edozein estatutan delitu beragatik betetako espetxe zigorrak kontuan hartuko dira zigorra beste edozein estatutan betetzen denean.

Hau da, horren arabera, euskal presoek Frantzian betetako zigorrak kontuan hartu behar dira eta Espainian betetzen duten zigorretik kendu. Espainiak EBren agindu hori bete gabe zuen, eta 2024ko irailean onartu zuen Kongresuan hori ahalbideratzeko lege aldaketa, PPren eta Voxen botoekin ere bai.

Biktimen elkarte batzuek salatu ondoren eskandalua itzela izan zen, baina kontua da horrek 50 bat euskal presori eragiten diela eta horietako askok dagoeneko kalean egon beharko lukeela, behin zigorren kontaketa egokia egin ondoren. Gaur egun, azken esparru honetan dira, antza, askatze horiek emateko arazoak.

Salbuespen handiena: 40 urteko zigorra

Hori da oraindik euskal preso politikoek duten salbuespen zorrotzena. Espainiako Zigor Kodean 30 urteko espetxe zigorra da handiena, baina salbuespen gisa, hainbat deliturengatik –batez ere terrorismoagatik– zigortutako presoentzat 40 urte bete beharra finkatu zen 2003an. 7/2003 legea medio egin zen hori, eta gainera, 40 urteak osorik bete beharko ziren, inongo murrizketarik gabe. Lehenago zigor murrizketak ohikoak ziren ikasketengatik, portaera ona edo, besteak beste, kartzelan egindako denboragatik.

Horregatik, Euskal Herriko giza eskubideen alorreko sektore askotatik eskatzen dute lege hori bertan behera uzteko, eta uzten ez bada, zigorrak berrikusteko mekanismoak jartzeko. Europan oso ohikoa da hori, Frantzian esaterako, bizitza osoko zigorra dago, baina inor gutxik betetzen du hori, aldez aurretik zigorra berrikusi eta presoak askatzen dituztelako. Sarek jakinarazi duenez, lege hori aldatuko ez balitz, talde honetako azken presoa 2061ean aterako litzateke espetxetik.