Lea-Artibai, bi ibairen arteko lilura


2002ko urriaren 27an
Inoiz baino beharrezkoagoak dira eskuin muturraren gezurrei
aurre egingo dieten hedabide independenteak

Itsasoaren eta mendiaren artean kokatutako Lea-Artibai eskualdea hamaika udalerrik osatzen dute: Ispaster, Lekeitio, Ondarroa, Berriatua, Markina-Xemein, Etxebarria, Munitibar-Gerrikaitz, Aulesti, Gizaburuaga, Amoroto eta Mendexa. Kokapen geografikoari esker, zalantzarik gabe Euskal Herrian ingeniaritza hidraulikoko lan gehien biltzen dituen zonaldea da eta uraren erabilera hau agerian uzten dute hain ugariak diren urtegi, burdinola, errota eta dikeek. XIX. mendean zehar burdinola gehienak errota edo zentral elektriko bihurtu izanaren ondorio, ez dago bere instalazio mekanikoak mantendu dituen burdinola bat ere eskualdean, eta errotekin ere antzeko zerbait gertatu dela esan genezake, egun oso gutxi baitira erabilgarri daudenak. Zonaldeko dike eta urtegiei dagokienean, aldiz, bestelakoa da egungo egoera. Izan ere, hauetariko gehienek bere horretan jarraitzen dute eta ezbairik gabe, interes handia pizten dute Lea ibaiaren inguruan kokatutako XVIII. mendeko Pedro Bernardo Villarreal de Berriz lekeitiarraren diseinuek.

Gerrikaitzeko San Migel auzategian elkartzen dira Lea ibaia sortzen duten erreketako urak. Erdi Aroko hiribildurainoko ibilbidean hainbat baserriz gain, ugariak dira oso aurki ditzakegun urtegi txiki zein errotak. Hala nola, Uribai, Olatxu eta Goikolea urtegiak aipa ditzakegu, guztiak ere harlanduz eginak, ibaien goiko zatietan hain ohikoak diren kontrahormarik gabeko dike bakan eta zuzenekin. Eta urtegi hauen ondo-ondoan Elortza, Olatxu eta Errotagarria errota zaharrak daude.
Eskualdean barna, baina iparra abiapuntutzat hartuta, Gizaburuaga alderantz abiatu gintezke uraren erabilera elementu eragile gisa hartuta agerian geratzen diren bestelako zenbait txoko eder bisitatzera. Izan ere, ibaiaren biragune baten ertzean kokatuta, eta hainbat zelaiz inguratuta, hamaika eraikin interesgarri ikus dezakegu Gizaburuagako inguruetan. Lehenik eta behin, Laizeko urtegia eta zubia har ditzakegu ibilbidearen oinarri gisa. Laiz-Oleta baserriko errotarentzako urak eusteko harlanduz eginiko kontrahormadun arku-grabitatezko dikea aurkituko dugu bertan. Denbora apur bat izanez gero, patxadan, dikearen alboan kokatutako Laiz eta Errekako baserrietan dauden arkuzko ataripe tradizionalak ikustera hurbil gaitezke, eta gauza bera bi horien aurrez aurre dagoen eta antzina errota izandako Urgitxi baserriarekin ere. Errepidean aurrera egitea erabakiz gero, bestelako interesdun eraikuntza gehiago aurkituko ditugu, hala nola, eta urrutiegi joan gabe, Eretza baserriaren antzinako burdinola eta errota urez hornitzen zituen Eguenbekoa urtegia; biak ere, errota zein burdinola, egun hondarra besterik ez dira. Eta azken urteotan eskualdean gorakada nabarmena izan duen turismoaren adibide gisa, atsedena hartzeko parada eskaintzen dio bisitariari bertatik hurbil dagoen Akuiola landa turismoko baserriak.
Bizkaiko ontzitegi-multzo onenak, eta seguraski baita Kantaurialde osokoak ere, ikusteko aukera Lea-Artibai eskualdean bertan eskaintzen zaio bisitariari. Izan ere, eta kostaldera abiatuz gero, Mendexa eta Ispasterren egurrezko kaskuko ontziak egiten eta konpontzen dituzten artisauen sorta oparoa bisitatzea merezi du. Isuntzako zubiaren alde bietan kokatuta, tamalez galbidean dagoen, baina erabat ikusgarria den jarduera ezagutu daiteke. Poste soil batzuen gainean jarritako estaldura handiez osatuta, inolako itxidurarik gabe, ontziak itsasoratzeko arrapalak dituzte bertan. Sarritan gainera, arrapala hauetan ontziak jasotzeko errailak ere ageri dira. Ontzitegion egiturak XIX. mendearen bukaeran eta XX.aren hasieran berriztatu zituzten, Erdi Aroko instalazio zaharren kokagune berean
Uriarte, Munibe eta Murga jauregiak
Eskualdeko jauregien arkitekturako panorama barrokoan (XVII-XVIII. mendeak) bi proposamen aurki ditzakegu. Bata luxuzkoa da, apaingarrirako joerekin eta Gipuzkoako harginen diseinu eta moldeak hartu dituena. Bestea, berriz, zentzu horretan urriagoa da, apaingarri urrikoa eta askoz ere oinarrizkoagoa. Jauregi gehienak, lehen zein bigarren motakoak, gehienetan handiak diren bloke trinkoetan definitutako oinarrien gainean daude, eta herrietan zein baserri inguruetan aurki ditzakegu.

URIARTE JAUREGIA. Erdi Aroaren amaierako dorretxe baten inguruan egituratuta dago Uriarte hiri jauregia, Lekeition. Eskualdeko bizitegien arkitektura mailarik onena duen adibidea dugu berau eta hori dela medio, Monumentu Nazional izendatu zuten. Puntu erdiko arkuak dituen egitura bikoitzarekin eraikia dago eta egundoko eskailera axiala ikusi diezaiokegu. Egun atzeko aldea aldatuta dauka eraikinak, beirazko leihokar batzuk jarri zirenean aldatu baitzuten. Eta bitxikeri gisa, bertan Berrizko Pedro Bernardo Villarreal bizi izan zela aipa dezakegu, XVIII. mendean euskal urtegi hidraulikoen iraultza egin zuen aristokrata eruditoa, hain zuzen ere. Lekeitiora gerturatuz gero, ibilbideko egitarauaren barnean sartzeko moduko bisita interesgarria izan liteke.

MUNIBE JAUREGIA. Bestelako egitura eta diseinu bateko landa jauregi eder bat Etxebarrian kokatua dago, Munibe jauregia, alegia. Estilo eklektikoa duen eraikin handi hau XX. mendean eraiki zuen Jose Maria Basterra arkitektoak, errementeriako eredu zorrotz bat jarraituz. Jauregia, zuhaitzez jositako orube eder batekin, eskualdean dagoen arkitektura eklektizistaren adibiderik onena da: bizimodu fin baten alde egindako azken apostu historikoa.
MURGA JAUREGIA. Markina-Xemeingo planta irregularra duen etxezar baten aurrean geundeke oraingoan. Jatorriko nukleoa XVI. mende erdialdekoa badu ere, XVIII. mende amaieran hau handitu eta etxebizitza bat gehitu zitzaion, alboan atxikitutako beste puska handi batekin. Eraikinaren fatxada harlanduzko fatxada erabat lisoa da eta etxebizitza altu eta berri hau oraindik ere edertasunaren adierazle da, tenplean egindako errokoko margoen dekorazio hondarrak geratzen baitira bertan. Etxearen jabetzaren barruan dago era berean, etxea goiko bidearekin lotzen duen ehun urteko zuhaitzekin itxitako orube ederra ere, zalantzarik gabe edertasuna areagotzen dion elementu ere badelarik

Eskualdeko baseliza gordeak
Maiz gertatzen den bezala, Lea-Artibai eskualdean sakabanatuta dauden baseliza txikien jatorria mendeetan galdu egin da. Aitzitik, hainbat idazki historikoetan jaso izan denaren arabera, jakin badakigu X. mendean jada erlijio-zentro txiki eta primitibo batzuk izan zirela mendien magaletan kokatutako baserri-auzategien erreferentzi gune. Zenbait kasutan gainera, kristau aurreko jatorrikoak ere badira. Egia esan, ezer gutxi geratzen da egun lehen milurte bukaerako baseliza haietatik, oro har hainbat elementu soil besterik ez. Kokaguneari dagokionean, ordea, ez da inolako aldaketarik izan.


MALATSEKO SAN MARTIN BASELIZA
Aulestiko Malats auzategian kokatuta, San Martin baseliza dago, eskualdeko landa etxe zaharrenetakoak dauden inguruan, besteak beste, Beti, Beti Goikoa eta Artiz, Erdi Aroaren bukaeran eraikiak eta oraindik ere ate leihoetan arku ojibalak mantentzen dituztenak. Esan bezala, baserrien gune txikitik oso hurbil eraikitako baseliza dugu San Martin, artez inguratutako baseliza gotiko xumea. Teilatua bi isurkikoa du eta honen gainean, harrizko ezpateri txikia ikus dezakegu. Ateari dagokionean, arku zorrotzekoa du, eta gezileiho itsua. Aspaldian, baselizara erreguka joan ohi zen jendea Jasokundearen aurreko astelehenean, eta bertan ura eta gatza bedeinkatzen zituzten.
ILLOROKO SANTA MARINA BASELIZA
Markina-Xemeingo Illoro auzategian dago Santa Marina baseliza xumea. XVI. mendeko eraikinak planta karratua eta puntu erdiko arkua duen sarbidea ditu, eta barrualdean elementu mudejarrak dituen korua ageri da, eta baita gurutzeriazko bobedaren egituraren antza duen egurrezko bobeda ere. Kanpotik so eginez gero, 1638. urtean Domingo Gandiaga arotzak ezarritako egurrezko kanpai-euskarria ikus daiteke burukoari erantsita. Bai kanpaien dorreak, eta baita bobedatxo eta egurrezko koroak ere, aparteko bitxitasuna eta ikusgarritasuna eskaintzen dute. Egun, ondoko baserrikoak arduratzen dira baselizaz, eta beti egoten da zabalik. Eta baserri horretan, egundoko ardi-gazta egin eta saltzen dutela ere aipa genezake.
GERRIKAKO SANTA LUZIA ETA BARRENOKO SAN SALBADOR BASELIZAK
Munitibar eta Gerrikaitzen kokatutako hauek eskualdeko baselizarik zaharrenetakoak omen dira. Kondairaren arabera, 968. urtean ba omen zen Santa Luzian lurperaketak zituen tenplu bat, eta gertakari hori nolabait ziurtatuta geratzen da inguruan agertu izan diren aztarnekin, hilobi monolitiko bat eta XI. mendeko hilobi-estaldiarekin, hain zuzen ere.
Eraikinaren hormetan mozarabe estiloko hiru argiko leiho polit bat ageri da. Orokorrean, bista ederreko inguruneak baselizaren xumetasuna nabarmentzen duela esan genezake


Azkenak
Iturengo arotza eta arte birziklatua

Ituren (Nafarroa), 1777. Erramun Joakin Sunbil (1755-1821) arotza Donamariako Joana Mari Ezpondarekin ezkondu zen. Ia 40 urte eman zituzten ezkonduta, Joana Mari 1806an hil zen arte. Eta tarte luze horretan, noizbait, Iturengo arotzak santu baten kobrezko estatua urtu omen zuen... [+]


2025-07-25 | Julen Orbea
Bilbon euskara jira ta Bira

Euskara badago Bilbon, baina non? Eta zertarako? Nork sortzen du euskarazko kultura, eta nork sostengatzen? Galdera horien aurrean, udalaren azken urteetako erabakiei begira, argiago ikusten da euskara eta kultura bizirik nahi ditugunontzat kezkagarriak diren erabakiak hartu... [+]


Honezkero, hemen dago beherakada

Antropologo eta ingeniaria den Yayo Herrerok dioen bezala, datu bat da. Horren jatorria ulertzeko erraza den baieztapen xume batean laburbil daiteke: Lurra agortzen ari da.

Gaia konplexua da. Ikuspegi asko daude, interesak gurutzatzen dira, informazioa desinformazioarekin... [+]


2025-07-25 | Ana Morales
Esan barik ez doalako

Sasijakintsua, jakineza eta franco txikia: horiexek dira aurrekoan Gotzon Lobera jaunak, Bilboko kale batzuen izenak aldatzeko ekimenaren kariaz, Deia egunkarian zuzendu dizkidan epitetoak. Ez du nire izena aipatu, egia, baina neu izan naizenez urte eta erdi luzeko borrokan... [+]


Gizon heterosexualak eta literatura feminista: hausnarketa bat

Hasieratik argi utzi nahiko nuke ez naizela inolaz ere feminismoan, sexu- eta genero-teorietan ezta LGTBIQ+ komunitatearekin lotutako gaietan aditua. Gizon txuri heterosexual bat naiz, ezkertiarra esan dezagun, bere burua feministatzat hartzen duena (edo feministen aliatua,... [+]


Auzolanean ikastola eraiki!

Goizaldeko lehenengo eguzki-izpiekin batera zabaldu ditu ateak Kirikiño Ikastolak. Zapatua da, auzolan eguna. Parte-hartze batzordeko arduradunak irrintzia egin eta lanera bideratu ditu bertaratu diren ehundik gora partaide: “Hemen erronkak denonak dira! Aurrera,... [+]


Amasa-Villabonako EH Bilduri erantzuna

Amasa-Villabonako EH Bilduk argitaratutako idatziaren harira, hainbat adierazpen egin nahiko genituzke. Lehenik eta behin, argi utzi nahi dugu larrialdi klimatikoari aurre egitearen urgentzia ukaezina dela, eta horregatik, krisi honekiko dugun kezkagatik beragatik jartzen dugula... [+]


Irunen eskuin muturreko “auzo patruilak” sortu dituztela salatu dute

Hainbat talde "neonazik" azkenaldian Irunen zabaltzen ari dituzten mezuak salatu dituzte asteazkenean Harrera Sareak eta hainbat kolektibok herrian. Eskuin muturreko "auzo patruilak" antolatzen ari direla salatu dute, eta hauek jendearen jatorriaren arabera... [+]


Udal legearen kontrako epai euskarafoboa
Euskararen aurkako erasoa salatu dute 200 alkate eta udal ordezkarik, eta hizkuntza bultzatzeko konpromisoa berretsi

Euskalgintzaren Kontseiluak deituta, Espainiako Auzitegi Gorenak joan den astean ebatzitako sententzia salatzeko prentsaurreko bateratua egin dute Bilbon. Sententzia "euskal gizartearen eta euskal erakundeen borondate demokratikoaren aurkako eraso zuzena" dela... [+]


Alonsotegiko Udalari dirua itzultzeko eskatu dio Bizkaiko Aldundiak, iruzurra egin zenetik hamairu urtera

Egun EH Bilduren esku dagoen udalak ia milioi bat euro itzuli beharko lioke foru erakundeari, duela hamairu urte, EAJ agintean zenean, diru-laguntza bat ez zelako behar bezala erabili, baizik eta iruzurra egiteko, EAEko Justizia Auzitegi Nagusiak berretsi duenez. Eskaerak erabat... [+]


Ertzaintzaren 300 BMW ibilgailuen erosketan irregulartasun posibleak salatu zituen barne txosten batek

Eusko Jaurlaritzako Ogasuneko Kontrol Ekonomikoko Bulegoak barne txosten bat egin zuen Ertzaintzak jaso dituen 300 BMWen esleipen kontratuaren hainbat baldintza kritikatzeko. Ezarritako baldintzak zehatzegiak eta murriztaileegiak zirela salatu du ogasunak, eta horrek enpresa... [+]


Txosnetako “beto politikoaren” aurkako GKSren kanpaldiaren kontra oldartu eta lau pertsona atxilotu ditu Poliziak Gasteizen

Bi aste barru hasiko diren hiriko jaietan txosna jartzen utzi ez dietela salatzeko kanpaldia egin nahi zuten Gasteizko GKSk eta Etxebizitza Sindikatu Sozialistak, Andre Maria Zuriaren plazan. 20:30ak aldera, ertzainak oldartu egin dira kanpaldian zeudenen aurka, eta bi... [+]


Lotsa sentitzen dut giza generoko kide izateagatik

Milaka pertsonak modu aktiboan parte hartu dute, eta hala jarraitzen dute, XXI. mendeko holokausto telebisatu handienaren aurka protestatzeko, eta pertsona horiei errespetu eta miresmen handiena zor diet. Baina, gizateriaren zoritxarrerako, askoz gehiago dira, egoerarekin... [+]


2025-07-24 | Nicolas Goñi
Europan, oraingo sinplifikazioaren izenean, biharko bizitzak kaltetuko dira

Jarduera ekonomikoak sinplifikatzeko eta lehiakortasuna indartzeko aitzakiarekin, Europa mailan baita Europar Batasuneko hainbat estatutan ere, klima, ingurunea eta giza osasuna kaltetuko dituzten legeak biderkatzen ari dira 2024tik, askotan interes pribatuen lobbyen eraginpean... [+]


Sektore publikoan gurasotasun baimena luzatu eta seme-alaba bakoitzeko diru laguntza handituko duela iragarri du Jaurlaritzak

Eusko Jaurlaritzaren Familia, Haur eta Nerabeen V. plana aurkeztu du Nerea Melgosa sailburuak asteazkenean. Hamazazpi "trakzio-neurri berritzaile" jaso ditu planak, baina ez dute zehaztu noiz jarriko diren indarrean.


Eguneraketa berriak daude