Acabas de entrar en Senegal.

O afundimento do pesqueiro Cysnos, que se estrelou contra o muro de Socoa, produciuse hai ano e medio. A embarcación procedente de Arcachon, xusto antes de Nadal, tiña case mil quilos de peixe. O patrón, o francés, foi moi golpeado pero salvado e os outros dous, os senegaleses, desapareceron. Non morreron sós, foron devorados polo mar, e iso é moi difícil para as familias, para facer o duelo. Prometera ás viúvas que viría, e fíxeno. A viúva do pescador máis antigo de Fatou, Karamo, recibiu os apoios necesarios, pero o ex marido de Bintaren [Moustapha] non estaba declarado no Bordeo. É máis novo, é nai de tres nenos, os dous últimos, xoias, que o seu pai non vira nunca. Doei 1.500 euros á Asociación Uhaina de viúvas de aquí e mulleres de pescadores, e á outra 500 euros. Para eles é un gran apoio, pero non só é un diñeiro, senón que tamén é importante falar do que pasou con eles. O mar únenos. Xa sexa musulmán, católico ou non relixioso, hai unha relixión que nos chega do mar: a fraternidad.

Vostede é cura da xente da mar desde 1985. Vostede aceptou a misión cunha condición: embarcarse.

Fai 52 anos botáronme en Ziburu –non me cedo, cúranme, bispos e xente–. Ese día sentín un empuxón terrible por parte do pobo e da Igrexa un recoñecemento, como vasco e do que son. Xa estaba ligado á Misión Marítima, e partín ao día seguinte da miña cerimonia, para facer campaña nos barcos durante todo o verán. Os párrocos de Ziburu e Donibane non o aceptaron e expulsáronme a Biarritz. Trece anos máis tarde veume o bispo e díxenlle que o aceptaría a condición de partir. Hai un salmo moi fermoso, o salmo 76, que di: "Deus fixo un camiño no medio do mar, pero non temos ningún rastro dese camiño", afirmou Obama. Cremos que Deus está ligado á terra, á igrexa, ao clericalismo, pero non é así. Hai un ser, unha identidade, unha forza no mar que os terrestres non coñecen. Ese camiño sen pistas hai que buscalo nas almas e nos corazóns desas xentes. No mar, nas montañas, nas selvas, é dicir, os que viven á marxe da sociedade teñen unha fonte de vida. Iso non cho ensina un libro, a escola non ensínache, tes que ir con eles para coñecelo, tes que coñecer as súas paixóns, as súas penas e as súas alegrías.

Tiñas claro que non ías impor misas aos barcos.

Non me embarcaba para expulsar a miña verdade do púlpito e de lonxe e pisar á xente, senón para investigar o que eles vivían. Eles ensínanme a Deus. O cura que fala desde o púlpito cre que ten verdade, eu creo que temos que aprender a calar. Eles ensináronme máis do que lles ensinei.

Que ensinos retén?

Un gran respecto. Os pescadores son uns señores que poden vivir por terra. A vida no mar é moi dura. A vida dos peixes, as correntes e outros, teñen un gran coñecemento. Vivir nunha tripulación tampouco é fácil, unha ducia de homes viven xuntos nun espazo tan curto, compartindo todo, si é solidariedade: non é unha rede para cada un, teñen unha rede entre todos. Tamén aprendín con esperanza, a non ter peces durante tres ou catro días, pero a pensar que virán. É tamén un gran amor. Desde terra, a muller e os nenos cren que cando o seu pai está no mar, o amor reaparécese no desembarco, pero non, si o amor é tan grande no mar. Tamén reteño a súa fe. Teñen fe, pero cucuta, porque non queren mostrala, por medo a parecer débil.

Que é o mar para ti?

É difícil contestar. Podes tomar a terra nas mans, pero o mar non, escápase. Nos poemas falamos do mar, pero en realidade é difícil definir o mar. O mar non se define, o mar defíneche, o mar faiche. Teriamos que chamar Mar á Terra, xa que o 75% está feito de mar. Diría que é unha zona que a xente une, como unha patria para a xente do mar. Getaria, Istambul, Lekeitio, Baiona ou Dakar, onde a xente da mar sentirá moi preto. Por encima da boga dise que o mar separa aos continentes e que a xente os une. A beleza do mar tamén é notable: baleas, aves, peces, atunes polo fígado da anchoa... móstranos que o noso planeta é moi fermoso. Doutra banda, o mar fainos sentirnos moi pequenos, transmítenos humildade. É unha fonte de espiritualidade.

Ao mesmo tempo, ao abrirse os límites da terra, moitos perdían a vida tentando atravesar o mar.

En Senegal estiven cuns mozos e iso é o que lles fai soñar, fuxir dos seus países, supostamente, e que en Europa van atopar un pedazo de ceo. Por que devoramos todos os pobos de África? As súas terras e as súas materias primas? Para desenvolver a economía de África, deberiamos facer camiño cos africanos. Tomemos o porto de Mbour: teñen miles e miles de toneladas de peixes, a xente venden á beira do mar. Esta é a maneira de desenvolvela, pero ao día seguinte os peixes máis fermosos foron enviados en avión a París. Como desenvolver con eles esta economía? Aí está a clave e o reto. O segundo reto é a acollida. Acompañámolos, collémolos na fronteira, collemos un barco aos que queren unirse á pesca, escolarizámolos, vou ao centro Pausa de Baiona en varias ocasións... Temos que ser solidarios e temos un gran desafío, porque algúns quererían chegar ás fronteiras de Europa. Cantos africanos morreron nas dúas guerras mundiais? Milleiros! Eran bos na guerra para defender a Francia e non poden comer o froito da paz?

A Igrexa da Resistencia é túa, agresiva. Violacións, imposicións, abusos... sobrevive facilmente nesta organización con multitude de páxinas negras?

A cabeza da Igrexa é Xesucristo e a súa vida, o Evanxeo, éncheme. Tamén teño un vínculo rápido coa Misión Marítima, e iso tráeme moito. Nese camiño cos pescadores eu non son un profeta ou un verdadeiro, busquei o camiño cos do mar, e iso polo mundo. Estiven atravesando Asia, en Taiwan, e alí proclamamos outro mundo sen escravitude. Cando ves a miles de persoas a bordo, sen pagas, lonxe da familia, cos pasaportes ás costas... dásche conta de que a economía do mundo está construída sobre a escravitude. E iso vale para a pesca, para a roupa, para a electrónica... Denunciámolo no apostolado marítimo. Por tanto, eu non teño duelo, reivindico xustiza. Si non hai xustiza e respecto, non vexo que pode achegar a Igrexa. Debo dicir que na vida axudáronme, por unha banda, o camiño que fixemos cos laicos, na liña da Acción Católica; e por outro, a Coordinadora de Curas de Euskal Herria e o grupo Ipar Euskal Herriko Herriarekin.
Devandito isto, por suposto, hai nubes negras na igrexa, ovellas negras, lobos e hai que denunciar, hai que casalos. Conto no libro que fai 55 anos, cando era profesor e delegado de profesores nas Antillas, como os nenos eran violados sexualmente por un frade pola noite. Fun ver a Superiora e as cousas foron corrixidas, foi casado desde o colexio. Vía os rostros de terror daqueles nenos, sentía a súa desgraza. Hoxe en día existe un problema social tremendo co incesto. En Francia, o 15% dos nenos padece e si infórmaselles da súa dor respóndeselles que son "niñerías". O neno é o máis débil, o máis pequeno e, ao mesmo tempo, o máis belo da sociedade. Debemos respectar aos nenos e nenas.

Es un neno nado nunha familia de resistencia.

Creáronme en Haltsu (Lapurdi). Pai e nai, así como papá e mamá, fuxiran. O pai era un dos comandantes dos gudaris, que fora prisioneiro e condenado á morte, e nin sequera os avós tiveran nunca ocasión de volver ao seu país. O leite que traguei desde que nacín foi o leite vasco, a dunha personalidade que sufriu, pero ao mesmo tempo, sempre nunha alegría, cantando en entroidos e logo cantando, tocando o txistu, outro fugitivo, Alfonso, tiña o piano... Estabamos perdidos, pero vencedores na alma, no corazón e coa esperanza de volver ver Euskadi liberada. O pai entrou na Brigada de Gernika en 1945 para loitar contra o fascismo e para ir a Gernika e salvar o noso pobo. Eu sempre coñecín unha longa mesa en casa, viña xente cun arrollamiento, agregábaselle un pouco de leite e facíase un moleteo. Era pequeno e víaos comer, con moita fame, e desde entón gústanme moito os moldes de arrollamiento. Había un viñedo, tiña viño, pisabamos a uva... Todo iso dáche unha personalidade, dáche raíces.

Falabades de política na vosa casa?

Sempre. As fealdades de Franco, quen estaba preso, a quen salvaran... O seu pai estaba moi relacionado con Agirre, polo que sempre se falaba de política. Logo, sendo pequenos, podes ver máis o frontón e o xogo de pelota de á beira. Pero máis que política, lembro o amor á patria. Unha vez vin ao meu pai chorando; estabamos en Angelu, nun baile espectacular, e ao cantar o Agur Jauna vino chorar. Pensaba nos seus amigos que perdera na guerra e nas prisións. As fealdades viviran. Había fe en casa, rezabamos todo o día.

Cal é a súa reflexión sobre o auxe do fascismo que vivimos hoxe en día?

Eu non sinto persoalmente esa opresión do fascismo, pero si, véxoo no marco da política. Creo que todos temos o fascismo dentro de nós, o que quero dicir é que se non diriximos a solidariedade aos oprimidos e non apostamos pola pluralidade, o fascismo gañará. O obxectivo principal da época era facer fronte ao fascismo, había militantes. Hoxe en día reducíronse, ou axustado, a militancia faise doutra maneira. Hoxe en día o fascismo vén da base, cada un construíndo murallas ao redor del. É unha facilidade ocuparse só da propia vida e da paga, pero vivir bambo implica un risco. Tamén é perigoso confiar todas as forzas en mans dun superior ou dun superior. Canto máis conscientes e solidarios sexan os cidadáns, menos espazo terá o fascismo. Son de agradecer os que a dereita e esquerda fan de pobo, serventes do pobo, en lugar de servir ao diñeiro ou aos seus propios intereses.

A entrega de armas entre expertos internacionais e militantes de ETA realizouse na túa casa.

Nesta habitación. Nesta mesma mesa.

Que lle levou a aceptar a proposta?

Eu sempre tiven contactos cos militantes, coa xente de ETA, tamén cos do outro lado. Fixen moitos traballos intermedios entre uns e outros. Cando ETA me fixo unha proposta, eu non dubidei da necesidade. Alguén asumía eses riscos, porque eramos 2014, en 2011 foi o Pacto de Aiete, deuse o paso de abandonar as armas, pero ninguén quería aceptalos e detiñan aos que recollían as armas de entrega. Estaba convencido de que este desarmamento de ETA facíano con total verosimilitud. Antes afundíronse os procesos de paz, pero esta vez a forza que viña por baixo era enorme, e todos os gobernantes de Iparralde uníanse á pacificación. Tamén estivemos no Parlamento Europeo e os europarlamentarios votaron a favor da paz. Fomos ver ao prefecto para explicar que ía meter a man nese desarmamento, escoitounos e logo implicouse o Goberno de Francia. Estaba claro, non o dubidaba. Os de ETA pasaron dúas ou tres días na súa casa, ocultándoo todo, se tiñan moito medo. Pero ao mesmo tempo, aí estaba a ilusión de crear unha nova sociedade e eu víao.
Era a mañá do domingo, tiña misa ás 09:00, dous expertos internacionais que viñeron á igrexa, non eran cristiáns pero despois para ir pola igrexa. No libro Atxik Berrituz contamos o que neses catorce anos fíxose como cristián en favor desa pacificación. O que se fixo como grupo é interesante e tamén o que cada un fixo persoalmente. Contei á xente que as armas estaban nesta habitación e que nunca llas contou a ninguén. Empuxáronme a dar testemuño. Non é un compromiso doutro mundo, porque en Iparralde moveuse moita xente, moita xente deu moito por Euskal Herria, pola paz, polos refuxiados, pola creación doutra sociedade. Eu son un pequeno elo nesa cadea.

Pasaron dez anos desde entón. Cales son os obstáculos e as forzas que ves na resolución do conflito e no camiño do recoñecemento deste pobo?

Temos as forzas de sempre, a construción popular ten moita importancia. Debemos tomar conciencia desa riqueza e diversidade que temos. No Norte vivimos a diversidade desde sempre, con todo, porque sendo subxacente non tiñamos outro camiño, pero alén enfrontáronse, ben entre os partidos ou ben no conflito armado si ou non. Somos unha sociedade nova e, deixando os esquemas anteriores, temos que axuntar forzas. Temos cultura diso? Non o sei, e iso pode ser un obstáculo, porque un pobo non se fai un contra outro. Temos que unirnos, coñecer ao que foi o primeiro inimigo, e para iso necesitamos espiritualidade. Antes era a relixión a que nos traía, e agora necesitamos recoller esa forza desde outra parte. A espiritualidade non está en mans dun sacerdote, senón da xente e do pobo. Outro gran inconveniente é que España e Francia sempre están aí. A nivel internacional non vexo como podemos ir sobre a independencia. Temos que afianzar a nosa identidade nos camiños que temos: na cultura, na lingua, na economía, na convivencia. Debemos construír ese país, desenvolver eses camiños e potenciar as relacións internacionais.

E da evolución do eúscaro? Parece que os nosos políticos non toman en serio o tema.

Reivindicar "Euskadi liberada" e deixar o eúscaro na cuneta non serve, porque o eúscaro nos fai euskaldunes. Fai 80 anos que nacín e vexo grandes avances no que respecta ao eúscaro. Os estudos non os cursei en eúscaro, o eúscaro non estaba en ningún momento na escola. Fai 50 anos, cando creamos a ikastola en Biarritz, eramos pobres, que faciamos manifestacións para ter un pouco de diñeiro. O eúscaro estaba no arroio de Pea, e hai que ver o camiño que se percorreu desde entón. Pero estou de acordo con vostede, deslizámonos demasiado pronto ao francés, e hai moito que facer. En Lekitton encántame ir á costa e escoitar todos en eúscaro –ademais dos Lekittarras! Escoitaba á miña nai o eúscaro nos nenos pequenos e iso éncheme–. Eu vexo as vantaxes, pero sei que o eúscaro cada vez é máis apreso, pero cada vez é menos utilizado. Hai que romper o sistema de que en Francia a lingua oficial é o francés. Francia fixo o seu país a través da guerra e da imposición do francés. O idioma foi un gran instrumento do jacobinismo e temos que desarmar esa bomba que nos explotou. É necesario modificar o artigo segundo da Constitución para que todo aquel que queira que poida expresarse en eúscaro, fágao con total liberdade.

Engadir algo máis?

Agradezo a Euskaltzaleen Biltzarra que traduza o libro ao eúscaro. Chámase Pêcheur d´hommes (Pescador de homes) en francés, pero en euskera Humanidade pescadora, porque a humanidade existe tamén nas mulleres e máis nos homes que nos homes.