“Nós ensaiabamos, ensinabamos aos mozos, estabamos aí cando necesitaban axuda para a grella, pero logo nunca bailabamos na praza, nin nos pasabamos pola cabeza”. Oihane Auzmendi Iturbe (Legazpia, 1977) é bailarina do grupo Sustraiak. O avance do cambio que chegaba foi do ano 2011. Alí estivo Auzmendi, pero a daquel ano non tivo continuidade, e nos anos seguintes volveron ser os homes os que se dedicaron exclusivamente á danza de espadas. O cambio real produciuse en 2015, e desde entón os mozos e mozas bailan xuntos, sen distinción de xénero.

Este ano convidouse a todos aqueles que con motivo do 50 aniversario da banda participaron nalgunha ocasión, pero non puideron bailar na ezpata-dantza; Izaro Mujika Badiola (Legazpia, 1988) e Leire Makibar Azpiria (Legazpia, 1977) votaron a favor, con moitas ganas e ilusión, sen pensar dúas veces. Hai anos que deixaron o grupo de baile, pero este ano volverán á praza; o día grande da festa e a danza máis querida do pobo.

Por que non fano vostedes?

“A ezpata-dantza sempre foi a danza máis importante do grupo, pero houbo un tempo no que só bailaban os mozos e as mozas non nos expuñamos en absoluto bailar”, explica Auzmendi. Di que as mulleres aprendían e ensaiaban baile, pero era para encher os ocos e axudar aos mozos; di que a moitos lles ensinaban elas mesmas. Aínda que eran mulleres que sabían bailar no grupo, dedicábanse a unir a mozos que non pertencían ao grupo de día grande: familiares, amigos, asistente, asistentes…

Ante esta situación, Jon Dorronsoro (Legazpi, 1967) di que empuxou aos seus compañeiros a bailar: “Por que non facédelo vós?”. Auzmendi di que en 2011 eses cambios aínda estaban verdes, “entón fixémolo nós, pero non o fixemos como reivindicación, senón por Dorron”. Primeira resposta á súa proposta: “Como o faremos nós?”. Logo di que aos poucos cambiou de actitude, “e por que non?”. Agora dáse conta de que o cambio lle custou, “agora penso en por que tardamos tanto. O que sempre fixemos así tiña moito peso para min”.

Unha vez dado o paso, ese ano 2011 utilizouse para demostrar que había moitas mozas no grupo e que elas tamén podían facer ezpata-dantza, “ademais, no caso das mozas, non tivemos problemas para formar grupo. Foi un choque visual, xa que non o fixemos vestidos de ezpata-dantzari, senón con traxes de mozas”. Por outra banda, tamén foi visto como un premio: “viñamos a todos os ensaios, ás reunións, a organizar cousas, a preparar roupa... pero non podiamos participar na ezpata-dantza”.

Nos anos seguintes volveron facelo os mozos, e en 2015 os mozos e chicas formaron o grupo xuntos, “esixíao o contexto, sabiamos que en 2015 tamén os de Zumarraga ían despedir o grupo mixto e creo que iso tamén axudou, entón os mozos e chicas xuntos e todos vestidos de ezpata-dantzari”.

Mujika cre que agora se fixo un punto de xustiza, “No caso de Sustraiak e noutros moitos grupos penso o mesmo, a maioría das veces foron as mulleres as que apoiaron ao grupo. Si as mozas non estivesen aí, os grupos non avanzarían”. Trátase dunha figura da ezpata-dantza de Legazpi de 1950 na que as mulleres bailan, aínda que seguramente os mozos non poden conformar o grupo.

Desde 2015 todos os membros do grupo preséntanse xuntos e este ano deron a oportunidade a quen no seu día non bailaron, “á xente que participou no grupo de danza que expomos, pero que nunca participou na ezpata-dantza, a bailar. E esas son as mulleres, porque todos os mozos puideron facelo”, engadiu Auzmendi.

Mulleres bailando espadas

“Cando eu traballaba no grupo de baile non tiña opción. Eu nin sequera aprendín. Sempre o vivín desde fóra e co punto de envexa. Por que non podémolo facer? É un día e unha danza moi sinalada no pobo; para min sempre foi moi especial, pero nunca o puiden facer”. Mujika di que se sentiu ilusionada cando lles deron a oportunidade: “Ao final poderemos facer a danza favorita do pobo, o día de Santikutz… Eu non dubidei nin un segundo! Agora non vivo en Legazpi, pero collín as maletas e vin co neno para todos os días de festa, coa maior ilusión do mundo! Ja, ja, ja!”.

Os máis novos teñen ao redor de 20 anos, os dantzaris actuais e os seguintes son novos de entre 36 e 65 anos. Makibar di que está a ser especialmente emocionante para os máis maiores: “Son os que participaron na creación do grupo. A esa idade, non é tan grande o baile de espadas como a saída á praza a bailar. Ver que es capaz, que aínda estás ben fisicamente…”.

Decadencia dos mozos

Como vemos ultimamente en moitos pobos, en Legazpi tamén os mozos están a deixar de bailar. Dentro desa preocupación que Auzmendi xa tiña hai tempo, “en 2011, cando Dorron expúxonos facer ezpata-dantza, eu tiven moitas dúbidas. A min custoume dicirlle que si, aos mozos tamén me daba medo perdelo; pero logo pensei que si teñen que deixalo, que o deixen”.

Neste momento o grupo está formado por tres chicos e 30 mozas. Di que os días puntuais e outros 3-4 sempre están listos para axudar en todo, pero na práctica diaria han desaparecido. No caso dos nenos, Mujika ve que tamén sucede o mesmo, “eu creo que no caso de Legazpi, cando as mulleres empezaron a participar na ezpata-dantza, o decaimiento xa viña por diante. Temos moi definidos os roles de xénero e os gustos de cada un e parece que hoxe en día a danza non é unha cousa para os mozos”.