Feminismoa wokismoa da. Borroka antirrazista wokismoa da. Trantsizio ekologikoa wokismoa da. Trans identitatea wokismoa da. Parekidetasunaren aldeko politika wokismoa da. Idazkera inklusiboa wokismoa da. Ikerketa dekoloniala wokismoa da. Polizia indarkeriaren salaketa wokismoa da. Heteroaraua galdekatzea wokismoa da. Amatasunari buruzko hausnarketa kritikoa wokismoa da. Besteak beste. Haatik, ñabardura bat: nehork ez du berea wokismotzat eta inor ez da wokismoarekin identifikatzen. 

“Antiwokismoa ideologia berri bat da, hutsetik eraikitako arerio baten arabera osaturikoa. Berez, arerio hori –wokismoa– ez da existitzen. Definituriko etsai horri esker osatzen du berea antiwokismoak, eszenatoki politikoan existitu ahal izateko”. Hori dio Martin Deleixhe-k, Bruselako unibertsitateko zientzia politikoetako irakasleak.

Definizioa gehiago osatu nahian, ondokoa ere gehitzen dio: “Zientzia sozialetako jakintza kritiko oro du jomugan jartzen, errealitatean diskriminaziorik ez dagoela edota diotena baino anitzez gutxiago dagoela frogatzeko”. Diotenaz, ezkerreko “sektarismo ideologiko” baten menpe lirateke unibertsitateak, eta adierazpen askatasunaren eta unibertsalismoaren izenean, ikerketa eta hezkuntza “gangrena horretatik atera” beharrean dabiltza. Zehazkiago, karrikatik eramandako diskriminazioen kontrako borrokek jakintzaren esparrua “kutsatu izanaren” mezua zabaltzen dabiltza. Baina finean, anti-intelektualismoaren aurpegi berria da antiwokismoa: jakintza sozial kritikoak dituzte jomugan, eta arerio nagusienak dituzte ikuspegi dekolonialetik eta intersekzionalitatetik bideraturiko lanketa akademikoak. Ondokoa dio Deleixhek, David Paternotte lankidearekin idatzitako Qu´est-ce que l´antiwokisme? (Zer da antiwokismoa?) artikuluan: “Gure ustez, wokismoaren kontzeptuak analitikoki ez du interes handirik, izendapen horren pean batzen direlako elkarren artean arrunt ezberdinak diren fenomeno soziopolitikoak. Nozio horrek ez digu balio inguratzen gaituen mundu soziala deskribatzeko, ulertzeko eta esplikatzeko. Haatik, argi da zenbait eragile politikok eta intelektualek termino hori estrategikoki erabili dezaketela –baita erabiltzen dutela ere–, hain justu, arerioei sinesgarritasuna kentzeko eta indar harremanak birkonfiguratzeko”.

Antiwokismoaren jomugan kausiturik, ideologia eta mugimendu hori aztertzeko beharra sentitu zuten 2023an Belgikako hainbat unibertsitariok. Horien artean dugu Deleixhe bera, galderei erantzuteko tartea bideratu diguna. Anatomie de l´antiwokisme (Antiwokismoaren anatomia) izeneko ikerketa eguna antolatu zuten 2023ko abenduaren 11n, eta bilduma jaso zuten ondotik, La Revue Nouvelle aldizkariaren 4. zenbakian. Kontzeptu berri horrek bere baitan dakarrena azaleratzeko bidean, antiwokismoa ikerketa-objektu gisa kontsideratzea beharrezkotzat dute. LARRUN honetan ere bide beretik jo dugu. Antiwokismoaren anatomia bat egin nahi izan dugu.

Eskuin muturraren diskurtso landua

Oinarrian, AEBetatik dator antiwokismoa, AEBetako eskuinaren esferatik. 2010. hamarkadaren erdialdean gara, eta think tank gogoeta talde pribatu batzuk dabiltza eskuin muturrari buruz hausnarrean, erakargarriagoa izanen liratekeen diskurtso eta proposamen politikoak osatzeko asmoz. Berez, gogoeta hori ez da berria, aitzinetik ere izan ziren beste batzuk, eta horiei zor zaizkie 1990eko hamarkadan gertaturiko Politically correct (Politikoki zuzena) terminoaren berreskurapena, zein 2010eko hamarkadako Cancel culture (Ezeztapenaren kultura) nozioaren loraldia. Kontzeptu guzi horiek helburu bera dute: gutxiengoan direnen diskurtsoak zokoraturik mantentzea, munduaren ordena bere horretan atxikitzeko. Beraien zirkulu itxian gogoetatzen zebiltzala egituratuko zen Black Lives Matter afroamerikar mugimendua, AEBetako pertsona beltzek jasaten duten indarkeria sistemikoa salatzeko –tartean, Poliziaren hilketak eta inpunitatea–. Stay woke –esnatuta egon zaitez– leloa zabaldu zuten, pairaturiko arrazakeriaren parean zutik egoteko aldarrikapen gisa. Arrazakeriaz gain, bestelako diskriminazioentzako ere balio baldin badu kontzeptuak, eskuin muturreko eragileek zuten terminoa berreskuratuko eta bestelakotuko, finean, berdintasunaren eta askatasunaren aldeko borroka orori zilegitasuna kentzeko. Stay woke laburtu woke-era, mugimendu bat definitzeko balio duen ismo atzizkia gehitu eta mamua sortua zuten: wokismoa. Zapalkuntzen kontrako aktibismoa eta horien ohako intelektual gisa ikusitako unibertsitateak hartu zituzten jomugan.

Emankorra zirudien kontzeptuak, eta laster zukua aterako zioten eskuin muturreko politikariek ere. Ron DeSantis Floridako gobernadore ultraeskuindarra izan zen ikuspegi eta diskurtso horretan apustua egin zuen lehena. 2023. urtean gara, eta AEBetako presidentetzarako Alderdi Errepublikanoen primarioetan zegoenak “woke birusari” gerra deklaratzen dio. Bide bera hartuko zuen laster Donald Trumpek ere, “woke is bullshit” edo “woke-a kaka hutsa da” esaldiarekin hasiera emanda bide berri –baina ez hain berri– horri. Dantzan sartuko ziren ere eskuin muturrarekin eskuz esku dabiltzan mainstream komunikabide boteretsuak.

Mundu mailara zabaldu, eta beste eskuin muturreko ordezkariek laster berenganatu zuten ingelesezko terminoa: Argentinako Javier Mileik –“Woke kantzerra”–, Italiako Giorgia Melonik –“wokismoaren kontrako gerra” zein Hungariako Victor Orbanek –“woke birusatik babestuko ditugu gure haurrak”–; eta guretik hurbilago, Frantziako Estatuko Marine Le Penek –“pozoi wokista”– edota Vox alderdi espainolak hilabete hastapenean aurkezturiko “woke ideologiaren kontrako plana”.

Sare sozialak izan dira zabalpenerako tresna ahaltsuak, bere horretan badirelako ideien zabaltzeko bide eraginkorrak, baina, oroz gainetik horien jabeek ere diotelako gerra deklaraturik wokismoari. Dela X-ren jabe Elon Musk zein Facebook eta Instagramen jabe Mark Zuckerberg, badabiltza borroka hori lehen lerroan jarrita, besteak beste, ikuspegi maskulinista zabalduz, trans pertsonen kontrako ofentsiba gogorra bideratuz eta beren enpresetako emakumeen eta pertsona arrazializatuen inklusiorako politikei bukaera jarriz.

Musk eta Zuckerberg dira munduko bi pertsona aberatsenak, 379.000 milioi dolarrekin lehena eta 184.000 milioirekin bigarrena. Hori ere zehaztu beharra dago, ikerketa-objektua ulertu nahi bada. Eta berdin-berdin zehaztu beharra dago gizonak direla, heterosexualak eta zuriak. Antiwokismoa pribilegioen betikotzearen aldeko proposamena delako, sistema zisheteropatriarkal kapitalista, kapazitista eta arrazista bere horretan atxikitzeko dabilena. Horregatik dituzte zapalduen aldarriak eta proposamenak zikindu eta zokoratu nahi, beraien pribilegioek hor segitzeko sendo. Zentzu horretara mintzo da Le lobby transphobe (Lobby transfoboa) liburua plazaratu berri duen Maud Royer trans aktibista: “Patriarkatuaren defentsa dago oinarrian. Ez dago besterik. Arrazismoa, gizonen pribilegioen defentsa eta emakumeen menderakuntza zabaltzeko diskurtsoari esker irabazten dituzte hauteskundeak. Amerikar kontserbadoreek ulertu dute emakumeen eta trans pertsonen eskubideez ari garenean, funtsean, gauza beraz ari garela, autodeterminazio eskubideaz eta norberak norbere gorputzaz erabakitzeko eskubideaz ari garela. Trans identitateak bere baitan dakar genero kategoriak, eta hortik gizonen dominazioa, auzitan jartzearena. Horregatik arriskutzat daukate trans identitatea”.  

Soa eskuin muturrari bakarrik mugatu beharrean, Delheixek uste du indar politiko horren zabalpena testuinguru politiko eta sozioekonomikoari ere lotu behar zaiola: “Dela Blair Britainia Handian, Schröder Alemanian, Hollande Frantzian... ezkerraren ospe-galtze batean gaude, berez bere balore kardinala izandako berdintasunaren defentsa bigarren mailan kokatu zuelako ezkerrak, neoliberalismoan murgilduta”. Horrez gain, krisi sozioekonomikoaren giroan kokatzen du eskuin muturraren loraldia: “Desberdintasunak handitu arau, hobenduna bilatzeko joera handituz doa, zapalduen arteko lehia eta gatazka elikatuta. Ogi-papurrentzat borrokatu behar duzunean, are basatiagoa da borroka”.

Ofentsiba ideologikoa eta politikoa

Kezkaturik so egiten dio ultraeskuinaren gorakadari Deleixhek: “Oker gabiltza erratearekin eskuin muturrak ez duela gogoetatzen. Alderantziz, badabil hausnarrean, intelektualak baditu, eta aspaldi hasi ziren ezberdintasunen salaketak deuseztatzeko balioko lukeen pentsaera-sistema bat lantzen, finean, jendartean ezberdintasunak egote hori normaltzat kontsideratua izan dadin”.

Aspaldiko kontua baldin bada ere,  antiwokismoak bere berezitasun propioak dituela dio: “Termino horren arrakasta zor zaio, hain justu, zehaztugabea izateari, eta guzia salatzeko duen gaitasunari. Sona belzten die feminismoari, antirrazismoari, queer borrokei, etxebizitza zein lan esparruko diskriminazioen kontrako borrokei, eta abar, eta abar. Hori da antiwokismoaren indarrik handiena: ez duenez zehazki ezer definitzen, guzia definitu dezake, hots, eskuin muturrak traban duen guzia”.

Bere ohiko diskurtso arrazista eta xenofoboarekin seduzitutakoez haratago zabaltzeko diskurtso borobila landurik dute. Batetik, unibertsalismoaren eta adierazpen askatasunaren baloreak berenganaturik dituzte, eta bestetik, izu-ikararen hedapena xehe-xehe landuta dute, bakar batzuen beldurra jendartearen beldur bihurrarazteko xedez.

Stanley Cohen soziologoaren arabera, “izu-ikara morala” garatzen zaigu gertakizun, pertsona edota pertsona multzo bat jendarte baten balore eta interesentzako mehatxu gisa ikusia denean. Kasu horietan dagoen beldur giroa komunikazio kanalen anplifikazioari lotzen du Cohenek. Termino hori dakarren Folk Devils and Moral Panics (Folk deabruak eta paniko moralak) liburuan adibidetzat hartu zuen 1960. hamarkadako Ingalaterrako itsasbazter bateko gazteen arteko borroka bakan batzuen harira zabalduriko beldurra. Komunikabideek gertakizun bakan horiek behin eta berriz aipaturik eta hanpaturik, azkenean, kontrol sozialaren gogortzean ikusi zuen jendarteak eman beharreko erantzuna.

Adibide (baita fake news edo berri faltsu) bakan batzuen gainean oinarrituriko izu-ikararen giroa sortzeko saiakeran dabiltza antiwokismoaren sustatzaileak, wokismoak obskurantismoa eta totalitarismoa ekarriko lukeela errepikatuta. Frantziako Estatuko antiwoke ezagunek beti dute adibide bera: 2019ko martxoan Pariseko Sorbonnes Unibertsitatean Eschyle antzerkia ezeztatu izana Blackface-a –azal zurikoek aurpegia beltzez marrazteari horrela deitzen zaio– salatzeko protesta antirrazisten eraginez. 2019koa da gertakizuna, eta oraindik ere hori darabilte ahoan. Aldi oro adibide bera emateak, agian azaleratzen digu besterik ez dutela, ez? Unibertsitario gisa problematikotzat dauka hori Delheixek. Baina ez da antiwoken arrangura. Alderantziz, fake news –berri faltsuen– eta bullshit –zernahikeriak– delakoez osaturiko informazio eta formazio garai berri honetan oztopo dituzte unibertsitateek dakarten hausnarketa kritikoa eta jakintza zientifikoa.

Behin eta berriz errepikatzearen bortxaz lortzen dute faxista batzuen beldurra jendarte osora zabaltzen, eta horri tiraka, proposamen politiko libertizidioak onargarritzat bihurtzen. Hori ez da fabulazio bat, hori Historiaren irakaspena da. Antiwoken estrategia da, eta adibide argienak ditugu hezkuntzaren sektorean bideraturiko presio-kanpainak: genero berdintasunaren aldeko programek umeen oreka mehatxatzen dutela errepikatzen dabiltza, helburutzat harturik heziketa parekideago baten aldeko urrats ororen deuseztapena. Trans pertsonen eskubideen aitortza bidean jarritako oztopoak –ulertu, erasoaldiak– dira beste adibide esanguratsuak.

Bi hitzez: nahikoa da orain arteko parekidetasun eta inklusio neurri eta legeekin; jada urrunegi joan gara eta horrela segituz jendartea bera genuke hankaz gora jarrita.

Hitzen lapurreta

“Trikun-trakun egin eta giza eskubideen aldeko diskurtsoz edertzen dute haiena. Wokismoak, postmodernismoaren gailur politiko gisa aurkezturikoak, elkar-bizitzaren arau kardinalak –unibertsalismoa, laikotasuna, adierazpen askatasuna edota herritarren arteko berdintasuna– deuseztatzen dituela diote. Wokismoaren kontra egitea, demokraziaren eta giza eskubideen alde egitea litzateke”, irakurri dezakegu Zer da antiwokismoa? artikuluan. Kontuan harturik jomugan dituztenak –feministak, ekologistak, antirrazistak, LGBTQI aktibistak...– eta horien aldarrikapenak –laburbilduta: justizia soziala eta askatasuna guztiontzat–, gehiegikeria da balore horien erabilpena, are gehiago dakigularik eskuin muturra dagoela atzealdean.

Antiwokek bideraturiko adierazpen askatasunaren instrumentalizazio hori aztertzen dabil Thomas Hochmann, Pariseko unibertsitateko zuzenbide irakaslea: “Alde batetik, inoiz ez dugu hainbesteko eskuin muturraren gorroto esaldirik entzun irrati, telebista eta aldizkarietan. Eta beste aldetik, diskurtso horiei eusten dieten pertsona berberek dute zentsurapean direla oihu egiten, horiek dira kexu ezin dutelako ezer erran. Haien aurka borrokatzeko ahalegin oro deslegitimatzeko arma bihurtu dute adierazpen askatasuna”. Afera da hitz egiterakoan kritikak, kontra-iritziak edota herraren zabalpena mugatzeko legediak jaso behar izate hori zaiela ezin jasana. Horregatik ere dute, beraien hiztegia aldatuta, helburu bera atxiki arren, beraiena eztiturik aitzina egin ahal izateko:  “arraza” beharrean “erlijio” edo “kultura” erabilita, “beraienaren kontra” egin beharrean “geurearen defentsaren alde” dabiltza, “gutxiagotasuna” beharrean “ezberdintasuna” erabiliko dute...

Unibertsalismoaren balorea ere dute berenganaturik. Kontua da, Antiwokismoaren anatomia dosierrean ohartarazten duten gisara, antiwokismoak defendituriko unibertsalismoa hegemonikoa dela, pribilegiatuek definituriko unibertsalismoa dela. 'Statu-quo'-a mantentzeko gisan, “aldarri identitariotzat” edo “komunitarismotzat” etiketatzen dute hegemoniaren eta zapalkuntza sistemen irakurketa kritiko oro.

“Unibertsalismo intentsibo eta kritiko bat jarri behar diegu parean, gure jendarte ‘humanistaren’ zutabe diren zapalkuntza estrukturalak auzitan jartzeko, eta beraien duintasunaren eta emantzipazioaren alde borrokan dabiltzanek duten ‘eskubideak ukaiteko eskubidea’ ohoratzeko”. Delheixen ustez, hori da antiwoskimoaren aurka egiteko bideetariko bat. Baina ezin da izan unibertsitatearen esparruan bakarrik bideratuko den borroka bat. Karrikatik ere aurka egiteko beharra ikusten du: unibertsitateen kontrako erasoez gain, politika publiko zehatz batzuk dituztelako jomugan –aniztasuna, berdintasuna eta inklusioaren izenean bideraturikoak–, baita gutxiengoak eta horien aldeko militanteak ere.

Mugimendu arriskutsua, zentzu anitzetan

Elkarbizitzarentzat mugimendu arriskutsua delako antiwokismoa. Lehenik eta behin, ultraeskuina boterera daraman proposamen politiko bat delako, eta hori oinarri are zabalago batekin: “Kontziente izan behar gara orain arte bakoitza beretik zebiltzan taldeak bateratzea lortu dutela”. Horrek dakar indar politikoen birkonfigurazio bat, hau da, eskuin neoliberalaren eta eskuin muturraren, baita ezkerreko eta zentroko zati baten arteko juntatzea. Ondokoa irakurri dezakegu La Revue Nouvelle-n dosierrean: “Berez bateraezinak zirela pentsatzen genuen bi diskurtsoren arteko konbergentzia baten sintoma dugu antiwokismoa: eskuin muturraren diskurtso identitarioa, nazionalista, askotan modu irekian sexista, arrazista eta homofoboa dena, eta kontzientzia onez zabalduriko diskurtso ‘humanista’, ‘unibertsalista’, ‘demokraziaren’ izenean alderdi tradizionaletatik –eskuin, zentroa, baita ezkerra ere– hurbil diren batzuk zabaldurikoa”. Baina kasu, ez gaitezen engaina: eskuin muturraren onerako doa, poliki-poliki baina segurki, ideia kontserbadoreen eta faxisten legitimazioa dakarrelako topaketa horrek. Eta justizia sozialaren bidean, atzerapausoak.