1901ean Tigris ondoko Susa hirian –gaur egungo Iran hego-ekialdean– informazio oso baliotsua zuen basaltozko zutarri bat deskubritu zuten arkeologo frantsesek: duela 81 amona Mesopotamian indarrean zeuden legeak zekartzan landuta. Hammurabiren Kodeak –garai haietan Babiloniako erregea zenetik datorkio izena– ordura arte aurkitutako buztinezko taulatxoetan idatzitakoa berrirakurtzeko aukera eman zuen. Babilonian gure munduaren sehaska aurkitu omen zen, negozioena.

Begien aurrean mentalitate kapitalista zuen merkataritzaren egiazko jatorria azaldu zen: erregea, jainkoa eta etekinak maila berean gurtzen zituen zibilizazio bat. Eskariaren eta eskaintzaren legean zimendatzen ziren ohitura monetarioak, prezioak, transakzioak, edota zorren eta mozkinen kontabilitatea. Oasi batean jasotako harrizko London city bat. Gertatzen dena da, egitura hori guztia goitik behera erortzen dela merkaturik ez badago. Eta horixe zen Polanyik zihoena, Babilonian ez zela existitu merkaturik, gaur egun ulertzen dugu moduan behinik behin.

Herodotok orain 2.500 urte Babilonia bisitatu zuenean jabetu zen pertsiarrak ez zirela merkatuetara joaten. Ondoren egin diren ikerketa eta indusketa arkeologiko ugarik erakutsi dute Babilonian eta Ekialde Hurbilean ez zela merkatu gisa erabiltzeko espazio librerik egon, eta idazkera kuneiformetik ustez “merkatu” bezala itzulitako hitzek egiatan ez zutela halakorik esan nahi.

Arriskurik gabeko asiriarren negozioa

Egungo Turkiako lurretan zegoen Kanish hiri desagertuan, asiriarrek merkataritza-gune bat sortu zuten hiria kobrez hornitzeko. Bertan jarduten ziren karum estamentuko negozio gizonak. Salerosketan lortzen zituzten irabaziak, dirua maileguan uzten zuten edo inbertitu egiten zuten, eta enpresa modernoenetan bezala, partizipazioak zeuden eta etekinak banatzen ziren. Kanishetik oihalak eta beste produktu batzuk esportatzen ziren, nagusienak kuota baten pean, eta prezioek eta interes tipoek burtsa-indizeen moduan fluktuatzen zuten.

Horrek guztiak bat egiten du merkatu sistemarekin. Kasu hori ikertu duten adituek, ordea, bazekiten zerbaitek huts egiten zuela: antzinako taulatxo idatzietan etekinak oso gutxitan aipatzen ziren eta galerak inoiz ez. Era berean, prezioengan ere arreta gutxi jartzen zen eta merkatariek ez zuten traturako fidantzarik utzi behar.

Berez, karum delakoak ez ziren salmentatik negozioa egiten zuten merkatariak, funtzionari moduko batzuk basizik. Diferentzia nabarmena da: merkataritza librean ez bezala, merkataritza “hitzartuan” ez dago arriskurik, ez prezioen beherakadaren aurrean, ezta zorrak ordaintzeko zailtasunak daudenean ere. Transakzioek ez zuten izaera pribaturik, botere publikoen xedapen hutsak ziren, eta prezioak ez zituzten merkatuek ezartzen; hortaz, irabaziak ez zetozen horien gorabeheretatik baizik eta produktuen erabileratik. Merkaturik eta espekulaziorik gabeko merkataritza hori zirraragarria zen jarduera gisa, baina arriskutik libre zegoen negozio bat baino ez zen.

“Merkataritza isila” portu komertzialetan

Portu komertzialak garai eta geografia guztietan egon izan dira. Rotterdam edo Bilboko portuetan ikusten ditugunean metalezko edukiontziak bata bestearen ondoan, lehian errotutako trafiko librea dela pentsa genezake. Baina aro modernoon aurretik, atzerriarekin merkataritzan aritzeko segurtasun bermeak behar ziren. Portu komertzialak instrumentu neutrala ziren, herri bateko zein besteko, mehatxurik gabe jardun ahal izateko tokiak. Normalean horma baxuak zituzten, itsasoari, errioari edo lautadari irekiak, eta salneurrien norgehiagoka baino, administrazioaren arauak gainjartzen ziren.

Sarritan, portu komertzial horietan “merkataritza isila” praktikatzen zen. Kartagotarrek K.a V. mendean Afrikako ipar kostaren konkista hasi zutenean, bertako tribuekin truke mutua egiten zuten. Zuhurtziaz, batzuk zein besteak hondartzatik gertu zegoen toki berera joan ohi ziren. Bertan uzten zituzten ondasunak nahiz urrea, eta operazioa hainbat aldiz errepikatzen zuten denak konforme egon arte. Gero nork bere bidea hartzen zuen bestearekin inolako kontaktu fisiko eta harremanik izan gabe. Opari trukaketa itxura hartzen zuen sistema horrek ez zuen perturbaziorik sortzen bertako herriengan, ez baitzen hartu-eman komertzial gisa kontsideratzen.

Euskal baleazaleak eta Ternua inguruko amerindiarrak ez ziren mutu geratu elkar ikustean, haien arteko harremanetik sortu zen pigdin hizkuntza frankoa. Badakigu XVI. mendean euskaldunek eta bertako herriek merkataritza sarea sortu zutela Ipar Amerikan –gure burdinoletatik ateratako aizkorak ere aurkitu dira itsasotik ehunka kilometrotara–, baina zer punturaino ez ote zen arestian aipaturiko trukaketa sistema bat? Bestela, nola uler liteke euskaldun haiek innuekin izandako laguntasuna, Europar kolonizatzaileek Amerikako herri guztiak masakratu zituzten bitartean?

Konkista aurreko Mesoamerika portu komertzialez josita zegoen. Yucatánen dagoen Términos lakuan, adibidez, maiek eta aztekek hartu-eman komertzial sendoa zuten, eta lege tazitu edo isileko batek zioen toki hura ezin zuela inork mendean hartu. Bertan, biltegiak eta merkantziak manipulatzeko esparruak zeuden; hura merkaturik gabeko portua zen, bidaia luze bat egin aurretik antolatutako bilgune anitza. Espainiar konkistatzaileek halako portu guztiak suntsitu zituzten eta desagertu egin ziren.

Baliteke antzinako Babilonia bera gisa horretako erriberako portu komertzial bat izatea, azken ikerketek dioten moduan merkaturik ez baitzegoen inperio mesopotamiarraren hiriburuan. Orduan, galdera agerikoa da: nola, non eta noiz sortu ziren merkatuak? Irabazi eta galerak prezioen kapritxoen pean jartzen dituen sistema lehiakor hori? Agian, merkatuaren historia milurteko bat atzeratu liteke eta mendebalderantz hainbat gradu egin, Babiloniatik Greziaraino.

Greziako agora: Demokraziak arautuTako azoka

Yorgos Avgeropoulos zinemagileak Greziako azken urteetako hondoratzea modu gordinean kontatzen duen dokumental arrakastatsua produzitu zuen 2015 hasieran, Al Jazeera arabiar katearen laguntzarekin: Agora. Demokraziatik merkatura. Filmak erakusten du herrialde heleniarrean krisiak zer eragin izan duen herritarren eta instituzio demokratikoengan: “Pelikulan eszena surrealista bat dago, Parlamentu barruko parodia bat –dio egileak Liberation egunkari frantsesari erantzunez–. Lege bat onartzen dute Asanblada ia erabat hutsik dagoenean, eta hizlaria parlamentarien fantasmak konbentzitzen saiatzen ari da”. Demokrazia greziar telebista publikoa kolore beltzak hartu zuenean itzali zen Avgeropoulosen ustez.

Mendebaldea deitzen diogun gure zibilizaziora demokrazia ekarri zuen lurraldean, agora asanbladentzako herritarren plaza publiko bat zen. Grezia modernoaren oroimenean, aldiz, salerosketarako merkatuarekin nahastu izan da. Anakronismo hori oso nabarmena da Atenas klasikoaren kasuan: debekaturik zegoen produktuak multzo handitan salerostea, lurrarekin egindako negozioak publikoki iragartzen zituzten eta tratuak esku-dirutan ixtea zen arau komuna. Agoran esfera politikoko erabakiak ziren nagusi, eta aldaketa sozialetan eragin itzela izan zuen bere sorrerak: nekazariak ordaintzen ez bazuen, jadanik ez zen hartzekodunek atzerrian salduko zuten beldur, gaur egun Alemaniako bankuek greziar enpresa publikoekin egiten duten moduan.

Oroimenetik borratu zaigu agoraren funtzio sozial eta politikoa, historiografiak gibel eman diolarik Aristotelesek ekonomiari buruz zuen ikuspegiari. Kuriosoa da filosofo klasiko handia nola goraipatu izan den metafisikaren edo estetikaren arloetan, baina zein kasu gutxi egin zaion merkatuaz esan zuenari. Beretzat, dirua irabazteko desira ez zen naturala, gizakia berez zen buruaskia, animaliak bezala. Ekonomialari modernoek aurreiritzi ez-zientifikotzat zuten ideia hori, baina ez ziren jabetu jeinuak aurre hartu ziela gertaerei: bera bizi izan zen K.a IV. mendeko Grezian merkatu salerosketaren sistema oraindik hastapenetan zegoen, eta hala ere, ia 2.500 urte geroago Atenasko Sintagma plazan biltzen diren herritarrak bezain erradikal agertu zen zorraren interesen kontra.