XX. mendearen hasieran, Erresuma Batuko Viktoria I.a erregina (1819-1901) hil zenean, monarkiak Europako mapa ia osoa estaltzen zuen. Soilik hiru errepublika zeuden orduan kontinentean: Frantzia, Suitza eta San Marinoko estatu koskorra. XX. mendea amaitzean hamar monarkia baino ez ziren geratzen (gaur egun indarrean dauden berberak): Belgika, Danimarka, Erresuma Batua, Espainia, Herbehereak, Liechtenstein, Luxenburgo, Monako, Norvegia eta Suedia.

Portugalgoa izan zen XX. mendean erori zen lehen monarkia. Zenbait eskandalu politiko eta finantzario medio, eta kolonietan jasandako porrotek bultzatuta, monarkia portugaldarraren prestigioak nabarmen egin zuen behera XIX. mendearen azken urteetan. 1908ko otsailaren lehenean, errepublikazaleek Karlos I.a erregea eta printze erregegaia hil zituzten Lisboako kaleetan. Erregearen bigarren seme Manuel II.ak hartu zuen tronua orduan. 1910eko urriaren 4a bitartean erreinatu zuen, iraultzak errepublika aldarrikatu eta erregea Ingalaterrara ihes egitera behartu zuen arte.

Lehen Mundu Gerra errepublikarra

Gerra Handiak eman zien ordurarteko kolperik handiena errege familia europarrei. 1918an Errusia, Alemania, Austria, Finlandia, Estonia, Letonia, Lituania, Montenegro... errepublika bihurtu ziren.

Frantziako edo Portugalgo iraultza errepublikazaleetan bezala, sobietar iraultzaileek ere monarkia zirt edo zart ezabatu zuten, errege familiako kideak hilez. XIX. mendearen amaieran erregimen tsarista nahiko ahuldua zegoen berez. 1904-1905ean Japoniaren aurkako porrotak tsarraren arazoak areagotu zituen, eta Lehen Mundu Gerrak herritarrengan eragindako sufrimenduak kitoa eman zion Romanov dinastiari. 1917ko martxoan iraultzak tsarra abdikatzera behartu zuen, baina hurrengo urtean familiako kide guztiak tiroz hil zituzten, badaezpada –eta hala ere, Anastasia printzesa bizirik zegoeneko mitoak bizirik iraun du urte askotan–.

Alemaniara ere Gerra Handiak ekarri zuen errepublika. Alemaniar Inperioa 1871n sortu zen, Prusiaren hegemoniapean, eta lau hamarkadatan munduko potentzia nagusietakoa izan. Baina gerra galtzeak iraultza ekarri zuen, eta iraultzak Gillen II.a kaiserraren abdikazioa. Haren familiak Hohenzollern etxeak Erdi Arotik ordurarte erreinatu zuen Brandenburg-Prusian. Eta erregimen inperiala desegiteak ez zion soilik kaiserrari eragin; inperioko 22 erregek, duke handik, dukek eta printzek galdu zuten tronua 1918an. 

Espainiako Borboi tematiak

Frantziako Borboiek burua galtzeko joera dutela dirudi. Luis XVI.ak gillotinan galdu zuen, eta Frantziako monarkiazale apurrentzat haren oinordeko izan beharko lukeen   Cadizko eta Anjouko duke Alfontsok eski istripu batean, 1989an. Espainiako Borboiek, aldiz, itzultzeko joera dute. Espainiako Borboiak dira tronua bi aldiz galdu eta bitan berreskuratu duten bakarrak. Espainiako Lehen Errepublika 1873an  aldarrikatu zen, baina hurrengo urtean Alfontso XII.a Borboikoak jantzi zuen koroa. 1931n aldarrikatu zen errepublika bigarrenez. Alfontso XIII.a abdikatu gabe joan zen erbestera. Franco hil eta gero, ustezko demokraziarako bidean, Espainian monarkia berrezarri zen, eta diktadoreak oinordeko izendatutako Juan Karlos jarri zuten tronuan.

Eta berriro gerra...

Bigarren Mundu Gerrak ere uholde errepublikazalea ekarri zuen Europara, Lehenak baino modu apalagoan egin arren. Gerra amaitzean Islandia, Jugoslavia eta Albania monarkiatik errepublikara igaro ziren, baita Italia ere.

Italia 1861ean izendatu zuten erresuma ofizialki, Saboiako etxeak penintsulako lurraldeak bateratu zituenean. Benito Mussoliniren diktadurak (1922-1943)  instituzio monarkikoa errespetatu zuen, baina Bigarren Mundu Gerrako porrota zama handiegia izan zen koroaren prestigioarentzat. Dinastia salbatzeko azken ahaleginean, 1900dik errege izandako Viktor Manuel III.ak Hunberto II.a semearen alde abdikatu zuen 1946ko maiatzaren 9an. Ekainaren 13an, herritar gehienek monarkiaren aurka bozkatu ondoren, Hunberto II.ak Italiatik alde egin zuen.

XX. mendean erori zen azken erregimen monarkikoa Greziakoa izan zen. 1967ko abenduan batzorde militar batek Konstantino II.a herrialdea uztera behartu zuen. Batzordeak plebiszitu batera deitu zituen  herritarrak 1973an, eta hauek monarkiaren aurka bozkatu zuten. Errege-familiak bost urte zeramatzan erbestean, baina orduantxe  aldarrikatu zen errepublika Grezian.

Errepublika lortzeko formula

Esan bezala, Europan hamar monarkiek iraun dute gaurdaino (horietatik hiru eragin gutxiko printzerri  txikiak badira ere: Liechtestein, Luxenburgo eta Monako). Hamar herrialde horiek monarkia demokratikotzat jotzen dute beren sistema, monarkia eta demokrazia guztiz bateraezinak direla ahaztuta. Monarkia, definizioz, instituzio erabat antidemokratikoa da, egungo errege-erreginen funtzioa geroz eta lausoagoa izan arren. Monarkia absolutisten garaia aspaldi pasa zen Europan, eta errege-erreginen botere politikoa murriztuz joan da. Zenbait herrialdetan batasun nazionalaren sinbolo moduan erabili nahi izan dituzte monarkak, nazionalismo arazo konplexuak dituzten estatuetan, bereziki: Espainia, Erresuma Batua, Belgika... baina helburua betetzen dutenik ezin esan. Bestela, ordezkari diplomatiko edo protokolo figura hutsera mugatzen da monarkien funtzioa. Eta ezer gutxi egiteko, oso garesti ateratzen dira.

Atzera begira, monarkia abolitzeko formula nahiko sinplea behin eta berriro errepikatu dela ikus daiteke: herritarren sufrimenduak (gerrak, krisialdiak...) eta monarken luxu eta pribilegio abusuak monarkia, definizioz, antidemokratikoa izateaz gain, luxuen eta pribilegioen abusua ere bada) bat egiten dutenean errepublika ate joka dator. Hala gertatu zen Frantziako Iraultzan: uzta txarrek eta kudeaketa kaxkarrak gosea eta sufrimendua ekarri zieten herritarrei, Versailleseko gortean gehiegikeria nagusi zen artean. Eta egun antzeko egoeran egon gaitezke: krisialdi ekonomikotik ezin irten dabiltzala, herritarrek instituzio anakroniko, absurdu, garestia ordaindu behar dute. Eta errege-erreginei kontuak eskatzen hasi dira.

Joan den udan The Washington Post egunkariak Europako monarkiak gogor kritikatu zituen. Eta datu interesgarriak eman zituen errege-familiek nolako dirutza xahutzen duten jakiteko. Egunkari estatubatuarraren arabera, Herbehereetako monarkia 48,5 milioi dolar kostatzen da urtean, eta Erresuma Batukoa 47 milioi. Zifra ofizialek diote Espainiako errege-familia mantentzea 11 eta 12,3 milioi dolar artean kostatzen zaigula, besteak beste, Hego Euskal Herriko herritarroi. Baina The Washington Postek zalantzan jartzen du kopurua. Errege-familiaren gastuak beste sail batzuetara bideratzen direla dio, hala nola Defentsa Ministeriora edo goi karguen segurtasunerako aurrekontura.

Non dago amildegia?

Beraz, badirudi egungo egoerak aboliziotik gertuago  jar ditzakeela Europako azken monarkiak. Baina, amildegitik zer distantziara daude? Espainiakoa, adibidez, modu arriskutsuan hurbiltzen ari da azkenaldian, Noos auziari, erregearen osasun arazoei edo Botswanako elefanteei esker. Erresuma Batukoari aldiz, badirudi iazko errege ezkontzak eta Kate Middletonen haurdunaldiak arnasa eman diotela; prentsa arrosa monarkiaren aliatu fidela da.

Azken 40 urteetan ez da monarkiarik abolitu Europan. Gillotinarekin hasi zena, erreferendum bidez erabaki da azken aldietan. Datozen urteetan beste koroaren bat erortzen ikusiko al dugu? Eta zer formula erabiliko da azken bultzadatxoa emateko?