Gizarte politikoki eratuaren lekuko Baxenabarren -beste toki batzutan bezala- mairu-etxeak ditugu ikusgarrienetarik: 5500 urte nonbaitan: Mendiben, Garazi aldean, baita Maotxen, Orbaizetako mugan. Trikuharri handiak Okaben, Artzilondon eta abar: 2800, 4200 urte ingurutakoak.

Azken urte hauetan, CNRSeko (Zientzi Ikerkuntzarako Zentro Nazionala. Frantzia) jakinduek ikekerketa sakonak badaramatzate bereziki Baigorri-Garaziko mendietan: Mikelauen Ziloan (Ezterenzubi), harpe handi batean, 4900-5100 urteko lehen artaldeen aztarnak badira. Aldiz, ikerlan horien arabera, metalgintza, Baigorri aldean artzaintza baino antzinagotik frogatzeko bidean omen liteke! Horrek ikuspegi berriak irekitzen digu gure herriaren historiaren ezagutarazteko.
Baliteke bi gizarte ber-ezak bizi izanik elkarren alboan anitz denboraz gure eskualdean. Ipuin zaharrek eta sineste batzuek diotenez, bi jende mota nabari dira harreman gutiaski beldurrezkoak zeramatzatenak: jende bat (kondaira iragartzen duen hori, gu) eta beste bat bitxia, mintzaira bestela ahozkatzen duena, bestela bizi dena, maiz ezkuturik oihan, errekondo eta harpeetan. Horretan bada, Basajauna, Antxo izenekoa (a.b. tokizena: Antsola), azkar eta beldurgarria, eta Tartaro: urdeekin eta metalgintzatik bizi ziren jendeak. Besteak, gu, uztagile, abeltzain, artzainak.
Bigarren mailako -apalagoko- jendarteak jarraikitzen du gutartean historia guztian barrena eta egun artio, izen-izen bereziekin. XV. mendean, talde berri batzu honeratzen dira, batzu iparratetik eta bertzeak hegotik; beldurgarriak osoki, lapurreta eta berarekilako jokoez, baxenafartarrak okaztatzen zituztenak. Garaziko mikeleten lehen lana jende horiei tiro egitea izan zen denbora batez, 1520. urteaz ondoren ere.
Gauza ohargarria, gure herriska guztietan, hogei bat etxenagusi bazen bakoitzean, aitorren seme armarridunak (Jean Baptitse Orpustan-en ikerlanak lekuko). Irudiz, Iruñeko Kontu Ganbarako artxiboen arabera, etxe-nagusi horiek gudari familiak ziren. Holakoak, Lizarra eta Baztanen ere anitz baziren (etxeen %17 eta %23), Baxenabarren %50ez goiti. Ondorioz, gizarte biziki azkar egituratua zen gurea. Hain segur, osoki aspalditik, VI-VII. mendeetan, euskaldun gudariak (zaldizkoak) Akitanian behera desmasia lazgarrien egile seinalatzen dituzte frankoen kronikek. Baliteke, beste menditar jende batzuen gisarat, erromatarren denboraz geroz, bederen berdin antzinagotik, gudal-jende hori hemen izana. Hasteko erromatar historialariek «cohorta equitata»k (zaldizko gudal-taldeak) eta habailari legioak, euskaldunak seinalatzen dituzte Germanian, Ingalaterran, eta abar (ik: «Lapurdum» I, II, III). Horietan baxenafartarrak ere bazitezkeen.
Nolanahiz gure gizartea politikoki aspalditik eraturik da, ezbairik ez da. XVI. mende amaieran, Nafarroako errege Henrikek Frantziako koroa hartzean, Baxenafarroa, legez, bereber gelditzen da. Frantzian ez bezala, jendea bere lurren jabe (franc alleu), herri kudeaketa bere zutarauez(**) eta berezber eramanez. Lekukotasunak nahikoak, dokumentuetan badaude.
1649ko Frantziako «Etats Généraux»-etarat Baxe Nabarrak diputaturik ez du igortzen, gu ez baikara Frantzia! 1789ko Frantziako «Etats Généraux» erregeak deitzean, nafartarrei ere deiketa zuzentzen die, hauek beren zutarauak Frantziakoekin harmonizatu nahiko zutelako ustea balu bezala... Otsailaren 28an, Donibandarrak Biltzar Orokorrean bildurik Erregeen jokoari jaukitzen zaizkio zorrozki, eta martxoaren 15ean, Baxe Nabarrako Estatuak elgarretaraturik (eliztiar, aitorseme, herena) elekatzen dira, eta 27an, galarrosten(***) diote Erregeari: Nabarra ez da eskualde bat, baina bai Erresuma bat. Erregeek legerik ezin diotela jarri jendeen onarmen eta nahimena gabe eta deiketa bidegabea lege aurkari eta zutarau-jole «irréguliére, illégale et anticonstitutionnelle» dela.
Ohi ez bezala, ekainaren 15ean, Baxe Nafarrako Estadoak biltzatzen dira, Erregearen ahots eramaileak erraiten die. Erregeek Nafarra bere hartan utziko zuela «Frantizako ongi orokorraren kaltetan izanen ez zen ber». Hitz hori geihegi!, dio Biltzarrak.
Sabenlankoren(****) kaierra (cahier des doléances) idazten du talde batek: Nafarroako Koroaren Zutarau nagusia da. Errege orok zin egitea bere bertasunean, Nafarroa uztea. Beraz, «Edit d’Union» (Frantziari bateratzea) galaraz dezala, eta hartaz, berezko basa-lege oro. Badakigu zer izan zen geroa. Diputatuak igorri zituzten: Villavielle (eliztar), Olhuntz (aitoren) Vivié eta Franchisteguy (heren) eta Loverel sindika eta abokatua, nafar legeak biziki ontsa zainduko dituena. Baina, «Assemblé Nationale»ak, 1789ko agorrilak 4ean, dena itzulipurdika jaurtiki zuen. Gure diputatuak Salatik atera ziren, bozketaren ukatzeko.
Engoitik hiru Euskal Herriak guhauren zutarauak galdurik. Loverel-ek errana: nafar legeak begiratu ezean jendea odol isurketetan jauki zitezkeela, «Orreaga Orhoit». 300.000 frantses soldadu gainetik ibiliko zaizkigu mende laurden batez Espainiarekiko gerletan, gure jendea lehertuz, bortxatuz, tiroz hilez, gosetez gosete. Janari mota oro soldaduek «requisition»atuz: belar, lasto, zamari, abere, ardi, zerri, bihi... Lapurditik milaka jende Landesetarat gosez akabatzerat eramanez.
Euskaldun motelak omen gara hegotarren ahotan entzuteak gure sabelakoak usteltzen dizkigu, noiz adituko ote duzue?
Bearnesekin esteka gaituzte, 150 urtez Frantziak, ezinegon barnetiko batez gure eskuara galarazteko hamaika eginahal erabili du. Kontserbadorismoz jokatu dira gure diputatuak (Renaud eta Chaho, 1848an gorabehera) lehentasuna euskaradun gizarte baten biologikoki iraunarazten. Apez burges tipi jende xehe, oro baltsan. Hona hemen, egiazko erantzun «politikoa»: milaka emigrante eta intsumiso Ameriketarat joan izana; Hegoaldean karlistekin saiatzen zirelarik Madrileko zentralismoari burutzia egiten.
Emilio Lopez Adanen «Ipar Euskal Herria, 150 urte historiarik gabe (1789-1934)» liburua, egia eta ez egia da, aldi berean, denak umetzen baititu bi lore beneno: hemen Jean Ibarnegaray, Iruñean Reketeak eta Mola. Ausnargai soziologo politikoen.

(*) Sudpegi: Profile, chanfrein
(**) Zutarau: Institution/Instituzioa
(***) Galarots-ten: Proclamer, clamer
(****) Sabelanko: le doléance, griefe.