"Bertso kotuetan agian arinegi joan eta gauzak gehiegi zehaztu ditugu"

1995eko maiatzaren 07an

Joanito Dorronsorok bertsolaritzaren ale ederrenak bildu ditu
"Bertso kotuetan agian arinegi joan eta gauzak gehiegi zehaztu ditugu"
Joanito Dorronsoro
Bertso doinutegia» plazaratu berria du Joanito Dorronsorok. Ia 2.200 doinu bildu ditu, aurretik bertsolaritzaren ale ederrenak bilduz argitaratu «Bertsotan»i jarraipena emanez. Bere bizitzako hemezortzi urteko lanaren emaitza da. Eta berriak biltzen jarraitzen du.
Bertso doinuak bildu eta sailkatzeko lan honen hasierako lanak kontatzekoak izango dira...
Beste asko bezala ni ere autodidakta naiz. «Bertsotan» liburua egiterakoan mila gauza zeuden erabakitzeko: zein aukeratu, zergatik, nola eskaini, eta abar. Bertsoak biltzen hasita, 1977 aldean, doinuak ere sailkatu behar ziren, eta bakoitzari adierazpen bat ipintzen nion alboan.
Horrela hasi nintzen fitxategia antolatzen, eskuz bi fitxa eginez: batean izenburua eta sailkapena _zortziko txikia, handia..._ eta bestean doinu horretaz neukan informazio guztia: non aurkitu nuen, zeinen antza hartzen nion, partitura... Geroztik, ordenadorean sartu ditut.
1980an ipintzen duzu bertsolaritzaren mugarri bat, «Amurizaren txapelketa» delakoan.
Lehen liburuan hasita, historiaren atal bakoitzerako izen bat hartzen dut: Pernando Amezketarra, Xenpelar, Bilintx, Pello Errota, Txirrita, Basarri eta bere ingurukoak. 1936koa mugarri garbia da, Basarrik txapela irabazi zuelako, eta Amurizak irabazi zuen txapelketak ipini zuen bestea 1980an.
Erreflexioa da aro honen ezaugarri bat. Lehen, bertsolari izatea gauza misteriotsua zen, dohaina, berezkotasuna. Ikasi ezin zena. 80tik aurrera ikasi eta irakatsi daiteke, sistema bat du, azter daiteke, eta irakaskuntzan sartu da. Bertsolari eskolak sortu dira, eskoletarako materialak ere bai, eskolarteko txapelketak antolatu... Teorizazio handia egin da, arte lan bat azter daitekeen moduan. Txapelketen eragina gero eta nabarmenagoa da eta _Basarriren garaietatik bazetorren_ idatziaren eragina handia.
Bertsolariak errazkeriarako joera du, eta ordainetan sekula baino doinu gehiago dakizki; hala diozu liburuan.
Garai batean bertsolari bakoitzak bere doinua zuela esan daiteke, eta normalean hartan kantatzen zuen: Txirritaren doinua, Zepairena, Saibururena... Duela laurogei urte Oiartzun aldean sei-zazpi doinurekin aritzen ziren, hala zioen Manuel Lekuonak. Gaur bakoitzak igoal dauzka berrehun-hirurehun doinu, sailkatuta, ariketa asko egiten du jendeak, asko entzuten du. Beharra ere askoz handiagoa dute. Ikusi zer betekada hartu duen jendeak «Kantatzera nijoa neska mutilari» doinu horrekin.
Aldiz zuk «Sastarretik hasita...» deitzen duzun hori, betiko zortziko txikia, ez da entzuten...
Moda kontua da, eta inertziak ere agintzen du. Lazkao Txikiren denboran kantatzen ziren doinuak ezagutzen dituzte gaurkoek, baina asko ez dituzte erabiltzen. Boladak izaten dira.
Doinuaren zehaztasunak ere badu zerikusia, txapelketan batez ere: doinua justu-justu hainbeste silabakoa izatea nahi da. Zuk aipatzen duzun doinuan, adibidez, oso erraz egin daiteke zazpikoa bezala zortzikoa, eta epaimahaiak zigortu dezake. Arriskurik gabeko doinua erabili nahi dute.
Bertsoa kantatzeko abiadura ere aldatu egin da, mantsotu.
Aspalditik dator, Basarrik berak asko mantsotu zuen. Lehen normala zen hasierako puntuetan edozer esan eta bukaerarako tiro polita. Basarri hasi zen bertsoa gehiago betetzen, lehenengo puntutik gauzak aurkeztu, logika bat jarraitu, betegarriak kendu eta gari garbia eman behar dela esaten. Basarrik ere patxada handiagoz kantatzen zuen Pello Errota eta Gazteluren garaian baino, eta gaur egun gehiago.
Gauzak bere horretan garatzen utzi ala behartu egin behar dira aldaketa batzuk?
Ikusten da bertsolariak ari direla gauza hauek guztiak aztertzen, bilkura eta ikastaroetan. Zortziko txikia, adibidez, ondo ezagutzen dute, bizitasuna duela, jendeak maite duela, baina gauza asko esateko ez du balio eta nagusirako joera dago. Azkartasunarekin berdin. Garai batean nork bertso gehiago bota txapelketa ere jokatu izan da, eta Pello Errotak irabazi zuen.
Azkar egitearen grazia estimatzen zen lehen, eta orain ere badago halako erreakziotxo bat mantso kantatzea dela eta. Eskertzen da Lizasoren azkartasuna. Orain, zailagoa da hori txapelketan neurtzea. Eta jendea txapelketarako prestatzen da, txapelketak asko markatzen du. 1936a da horretan mugarria: hor hartu zen txapelketen bidea, Basarrik irabazi zituen hura eta ondorengoak... Zepai eta Txirritak ez zuten luzitzen.
Aita Donostiaren zita bat aipatzen duzu: «Ze pena bertsolari zaharren ibilera libre mugagabea pentagramaren erregletara behartu beharra».
Adibide bat jartzeko, niri gertatu zait Hernaniko Paulo Txikiaren bertsoak hartu eta solfeoan jartzerakoan buruhausteak izatea. Edo Egileorrekin, Loidi-Saletxe zaharrarekin... Tonu laurdenetan igoal dabil bera, eta zuk tonuak eta erdiak dauzkazu idazteko. Den-dena ezin duzu jaso.
Maior eta minorrean ere askotan gertatuko zaizu berdin. Erritmoari dagokionez gauza bera, Aita Donostiaren pentagrametan ohartzen zara askotan zailtasunak izan dituela.
Nostalgia kontuak dira, ala gaurko bertsolariek berriro erabil ditzakete horrelakoak?
Ez dut proposamen garbirik, bakarrik azpimarratu egiten dut galdu egingo dela. Eta nire zalantza azaltzen dut, sarritan doinu bat paperean ipini dudanean erabat xuxen ipini ote dudan ziur ez nagoelako. Baina bertsozalea denak badaki aipatu dizkizudan hiru horien bertsokera apreziatzen.
Bertsolaria kantaria ere bada. Gaurkoak kantari onak al dira?
Denetik ikusten da. Badakit batzuk kantua ikasten ibili direla, ahotsa erabiltzen, puntakoak. Eta beste batzuek ikasi beharko lukete. Orain, gainera, gazteek gutxi kantatzen dute. Lehen Elizak egin du lan handia horretan. Zumaian bertan ikusten dut. Ez da herri bertsozalea, baina kantuzalea bai, eta gazteek okerrago kantatzen dute. Doinu aldetik, bertsolari askok belarria erne darabil doinu berriak bilatzeko, txapelketari begira batez ere.
Doinuei nota ezartzera ausartu zara. Ba al dira zuk oso ontzat dauzkazun eta baztertuta penaz ikusten dituzunak?
Bai. Aita Donostiak Nafarroan jasotako doinu batzuk badira, berak oso onak direla dioenak, nik «Bertsotan» liburuetan aipatuak... eta inork beretzat hartu ez dituenak. Bertsolariren batek edo bestek eskatu eta txapelketa baten aurretik luzatu izan diet. Baina ez zaie gustatu, entzuleei ere gustatuko ez zaielakoan. Behar bada gustuak aldatu direlako.
Erritmo arlote samarrak erraz sartzen dira, baina pittin bat zailxeagoak, 5/8 eta beste, euskal doinuei berezitasuna ematen zienak, bazterrera gelditzen dira. Erritmo aldetik asko ari gara pobretzen. Oraintxe datorkit burura Peñagarikano eta Egañak amona-ilobak zirela eta erabilitako doinua, gero Negu Gorriak-ek ere erabilia: «Bertsotan» liburuan azaldu nuen, baina baita Nafarroako bigarren beste bertsioa ere, doinu bera erritmo diferentean, eta zaharragoa. Inork ez du inoiz erabili, konplikatuxeagoa delako.
«Zatoz gure kalera, baserritar legera, musika hoiek utzita»... Xenpelar eta Iparragirreren arteko polemika aipatzen duzu doinu kontuetan.
Ez nator esentzialismo batean sinestera, baina gutxienez Euskal Herriak bere sentimenduak nola adierazi izan dituen jakitea garrantzizkoa da. Aurrekoak ondorengoan jarraipena behar du, zer den gurea eta zer kanpotik ekarria. Aita Donostiak ere Iparragirreri ematen dio jipoia. Tonto-tonto guk geure altxorra eduki eta arinegi besterena hartzea ez zait ongi iruditzen, garbizalekeriatan erori gabe noski. Fribolitate puska bat egon daiteke, bai.
Manuel Lekuonak bertsoak neurtzeko proposatzen zuen beste bidea aipatzen duzu liburuan. Bitxikeria bezala ala alternatiba gisa?
Ia denok jo dugu errazera, eta zortziko txikia, adibidez, 7-6, 7-6... zela erabaki genuen, eta handiak 10-8. Oso neurri zehatza da, baina zehatzegia behar bada eta bertso zaharrak hartu eta sistemak huts egiten du. Lekuona zaharrak kolpeak eta azentuak proposatzen zituen neurritzat. Doinu berean silaba gutxiago edo gehiago sartu daitezkeelako, askoz malguago.
Bertso eskoletan-eta urrats asko eman ditugu, nomenklatura bera geuk egin dugu, Xabier Amurizak, Joan Mari Lekuonak, neuk... Eta horrelako bidea hastea zaila izango da. Baina merezi luke Manuel Lekuonak proposatzen duena norbaitek serio aztertzea. Bertso eskoletan irakasten duguna errotik aldatuko luke.
Halako kontzentzia txarra al daukazu, injustiziaren batzuk egin direla eta...?
Behar bada arinegi joan gara, eta gehiegi zehaztu ditugu gauzak, egin behar zen lanaren premiak eraginda. Estilo zaharreko bertsolariek sufritu dute, txapelketarekin eta neurtzearekin.
Manuel Lekuonaren bidea aztertuz gero, iraultza gerta liteke. Erritmoa, doinuaren azentu haiek, doinua esaldiari ongi egokitzea... horiek baloratu beharko lirateke. Zer aztertu asko dago hor.
Uztapidez behin eta berriro oroitzen zara liburuaren sarreran. Ahaztuxea dugulako?
Irudipena daukat Uztapidek bere garaian eta jende artean izan zuen garrantzia galdu samarra gelditu ote den. Uztapide kantari aparta izan zen, jendeagan sortu zuen zirrararen arrazoietako bat kantatzeko bere eran zegoela esango nuke. Hiru txapelketa irabazi izana ere hor dago.
Lazkao Txiki batek ez al du hil behar izan merituak mundu guztiak aitor diezazkion?
Bizi zela ere bazuen izena, baina hilez geroztik handitu egin da. Kantakerara sartuz, Lazkao Txiki beti doinuaren jabe zen, ez zen sekula doinuaren mendean jarriko. Bere pentsamendua zihoan erara moldatuko zizun hark doinua.
ZUBIRIA, Pello
28-31,33

GaiezKulturaBertsolaritBesteak
GaiezKulturaArgitalgintArgitalpenaLiburuakBesteak
PertsonaiazDORRONSORO3
EgileezUBIRIA2Kultura

Irakurrienak

Matomo erabiliz

"Batasun estrategikoa lantzen ari gara Europako Alderdi Komunista sortzeko"

Xabier Letona Biteri

Infiltratutako beste polizia bat atzeman dute Madrilgo hainbat kolektibotan

Gedar

Presoen Euskara Irakasleen Taldeak agur esan du

Bilbo Hiria Irratia

Eskolako guraso elkarteetan gizonezkoak hamarretik bi baino ez direla utzi dute agerian Katalunian

Mikel Garcia Idiakez

Oiartzungo Yakovlev 42 musika taldea zigortu nahi du Guardia Zibilak bere abestiengatik

Axier Lopez

"Gure gizartean desira gutxi dago, eta obedientzia asko agindu neoliberalei"

Danele Sarriugarte Mochales

Azkenak

2024-05-06 | Mattin Jauregi | Inaxio Arin | Balerdipeko erleak

Lan banaketak

Gizakiok ez bezala, erlauntzako hiru partaideek jaiotzetik dituzte eginkizunak argi.

2024-05-06 | Nagore Zaldua

Arrosarioa, sexu-estrategia aurrerakoiaren adierazle

Itsaso zabalean bada izaki lirdingatsu bat, gorputz gardenekoa, bitxi bezain ezezaguna. Aitzitik, ezin esan genezake ezohikoa denik, haren banaketan munduko itsaso gehienetara zabaltzen baita, Kantauri itsasoa barne. Batzuetan bakarka topatu daitezke, besteetan aldiz lepoko edo... [+]

2024-05-06 | Jakoba Errekondo

Intsusa lore edariak

Edanari emateko prest? Uda atari hau aproposa da gero berokoak etortzean ez lehortzeko edariak destilatzeko. Hezetasunari eustea garrantzitsua da gorputzari bere onenean atxikitzeko, eta etxean sortutako mamarekin bada zer esanik ez.

2024-05-06 | Garazi Zabaleta

Erlauntzako airea arnastearen onurak

Eladi Balerdi erlezainaren eta Jose Manuel Atxaga erleen zale sutsuaren arteko elkarlanetik egitasmo berritzailea sortu da duela gutxi. "Arnastu erlauntzaren airea" eta "Erleen sauna" jarduerak proposatu dituzte, konbentzituta baitaude onuragarri direla... [+]

2024-05-05 | Jenofa Berhokoirigoin

Adimen artifizialaren esku utzi du palestinarren hilketa Israelek

Titularra irakurri eta baten batek pentsatuko du esajerazio bat dela, neurriz kanpoko orokortze bat egin duela kazetariak. Israelgo informazio zerbitzuetako sei langile ohien lekukotasunetan oinarrituriko 'Lavender': The AI machine directing Israel's bombing spree in... [+]

Eguneraketa berriak daude