Udan datorren buztingilea
Hego luze eta zorrotzak eta v formako urkila-itxuradun buztana duen hegazti hau ikustean badakigu Euskal Herrira uda heltzear dagoela. Bizkarraldea eta buztana beltzak ditu, distira urdinxkekin, papar gorria eta azpialdea, aldiz, zurixka. Euskaldunon sinesmenetan presentzia handia izan duen hegaztia da enara. Baina batzuek ez dute jakingo bost enara espezie ditugula: enara arrunta, enara azpizuria, haitz enara, uhalde-enara eta enara ipurgorria. Baina, zein da zein?
Enara (Hirundo rustica)
TALDEA: Ornoduna / Hegaztia.
NEURRIA: Mokotik isatsera 17-21 cm. Hego luzera 32-34,5 cm.
NON BIZI DA? Landa zabalean, baserri inguruan.
ZER JATEN DU? Intsektuak, euliak eta eltxoak batez ere.
BABES MAILA: Europa mailan babestua.
Lehenik buztanari begiratu behar diogu. Buztaneko urkila txiki xamarra edo buztana bera motza baldin bada, enara azpizuria, haitz enara edo uhalde-enara izan daitezke. Ondoren, kolorean jarri behar dugu arreta: beltza baldin bada, ipurdi zuriarekin, orduan enara azpizuria izango da; izenak dioen bezala, azpialde guztia zuria du. Marroia baldin bada bi aukera ditugu: azpialdea zuria eta lepoaldea marroia badu –lepoko marroi bat daramala dirudi–, uhalde enara da; aldiz, azpialdea marroi argia eta buztanean orban zuriak baldin baditu, haitz enara izango da. Bestalde, buztaneko urkila handia eta sakona baldin badu, enara arrunta edo ipurgorria izan daiteke. Bi hauek bereiztea oso erraza da: izenak ongi dioen bezala, ipurdia gorria badu enara ipurgorria izango da; ipurdia bizkarralde osoa bezala beltza distira urdinxkekin baldin badu, aldiz, enara arrunta da.
Enara arrunta (Hirundo rustica) ondo ezagutzen dugu euskaldunok eraikinetan habiak egiteko duen ohituragatik. Bizkaia aldean “txoririk preziatuena” dela diote, “zomorro ona” da hernaniarrentzat eta Nafarroa Behereko Arruetan “jainkoaren oiloa” deitzen diote. Hainbat izen hartu ditu hegazti honek gurean: ainara, elai, iñara, mitxigu, txenara eta beste hainbeste. Lehen herri barruetan gehiago ikusten ziren arren, gaur egun herri txiki eta baserri inguruetan aurkitzen dira gehienbat. Teilatu azpietan egiten dute habia sarri, lurrez egindako katilu itxurakoa. Buztingile itzelak direla esan dezakegu. Intsektujalea da hegazti hau eta hegan harrapatzen ditu, ahoa izugarri zabalduta. Inurri hegalariak, liztorrak eta kakalardo txikiak jaten ditu besteak beste, baina bere harrapakin nagusiak euliak eta eltxoak dira. “Enara dabilen tokin, eulirik ez”, diote batzuek. Eta arrazoi! Enarek egunean 800 intsektu inguru jaten dituztela ikusi izan da.
Hainbeste maite dugun hegazti honen kontserbazio egoera kezkatzekoa ez den arren, hainbat mehatxu pairatzen ditu. Alde batetik, nekazaritza intentsiboan erabiltzen diren plagiziden ondorioz, enara arruntaren dietaren parte diren intsektuen kopurua murriztu da eta gainera kimiko hauek hegazti honen ugaltzeko gaitasunean efektuak izan dezakete. Landa-ingurunea husteak, nekazaritza estentsiboa gutxitzeak eta intentsiboa areagotzeak ez diote inolako mesederik egiten hegazti lirain bezain elegante honi. Bestetik, habiak etxeetan edo hauetatik gertu egiten ditu eta habien azpian gorotzak pilatu ohi dira. Alderdi hau ez da gizakion oso gustukoa izaten, baina pertsona eta administrazio batzuek hau dela edo eraikuntza-lanak direla, habiak nahita apurtu eta botatzen dituzte, eta enaren ugalketan ondorio negatiboak eragiten dituzte. Aipatu beharra dago, legez debekatua dagoela ekintza hau, arau-hauste larritzat hartzen da eta 5.001 eta 200.000 euro arteko isunak jarri daitezke. Gorotzek enbarazu eginez gero, badaude hainbat metodo eragozpen hauek murrizteko eta hegazti hauekin elkarbizitza errazteko.
Udan, Sargazoen itsasoan (Ipar Amerikako ekialdean) eme bakoitzak 2-3 milioi arrautza askatuko ditu. Baten batek bizirauterik badu, bi hilabeteren baitan ekialderantz igerian hasi eta urte erdi izaterako Azore uharteetara helduko da. Bertan elikatu eta haziko da, urtebeterekin,... [+]
Euskal Herrian badugu inurrijale bat, baina ez da Ameriketan aurkitzen den ugaztun hori. Gurean hegazti bat da inurrijale amorratua dena, hainbeste gustatzen zaizkio inurriak ezen Debagoiena eta Debabarrenean inurrijale ere deitzen dioten. Eta hau, okil espezie bat da:... [+]
Euskal Herrian badugu inurrijale bat, baina ez da Ameriketan aurkitzen den ugaztun hori. Gurean hegazti bat da inurrijale amorratua dena, hainbeste gustatzen zaizkio inurriak ezen Debagoiena eta Debabarrenean inurrijale ere deitzen dioten. Eta hau, okil espezie bat da:... [+]
Tarteka bada ere, inoiz ikusiko zenuten hego beltzeko “erle erraldoi” eta potolo bat zuen inguruan hegan. Hala bada, ziur izan intsektuen artean ikusgarrienetako bat ikusi duzuela. Eta ziur izan, baita ere, ez duzuela inongo arriskurik, itxura itzeleko erlastar honek... [+]
Sugea eta eguzkia: pertsona askoren buruan banandu ezinak diren bi hitz. Sugea entzuten dugun aldiro, egun bero eta argi bat irudikatzen dugu. Buruak hala funtzionatzen baitu: asoziazio horiek egiten ditu duen informazioarekin. Eta ez da arraroa, bestalde; izan ere, sugeak... [+]
Aszidiak tunikadun modura ere ezagutzen diren itsas ornogabeak dira. Munduko ozeano guztietan dauden animalia iragazle sesilak dira: bizitzaren zatirik handiena azalera solidoetara –arroka, maskor edo egitura artifizialetara– finkatuta emango dute, ura etengabe... [+]
Duela egun batzuk Zeraingo mendietan nenbilela, gorpu bat topatu nuen bidearen erdian. Lehen aldia zen halakorik ikusten nuela, eta kosta zitzaidan identifikatzea. Bere tamaina txikia ikusita, kume bat izan behar zuela pentsatu nuen; baina oker nenbilen. Munduko ugaztun... [+]
Lurreko bi heren baino gehiago ura da; ur horretatik %96, ozeanoetako ur gazia. Eguzki izpiak ozeanoetako lehen 200 metroko sakonerara heltzen dira, eta bertan bizi dira munduko arrantza industriak ustiatzen dituen espezie ia guztiak. Aitzitik, zientziak gehiago erreparatu izan... [+]
Askorentzat uda soinuaren egilea da hegazti hori eta, seguruenik, hau dela eta mila izen ditu Euskal Herrian. Hauetako batzuek bere ‘txrriiii-txrrriiii-txrriii’ kantu deigarriari egiten diote erreferentzia: txirritxori, zirringilo, irrigo edo kirrilo, adibidez. Beste... [+]
Gorputzeko ezkatak kolore berde bizikoak ditu; biziak eta deigarriak. Eta horiekin nahasten dira, sare bat osatuko balute bezala, orban beltzak, bizkar osoan zehar. Gizakiaren begietara gardatxoa gardatxo egiten duena, ordea, saihetsean aurkituko dugu. Bertan, lerrokatuta,... [+]
Haurtzaroan, lursailen batean, parkeren batean edo baserri giroko lurretan sarritan izaten genituen “txitxareak” eskuartean… Jolas guneak gero eta artifizialagoak diren garai hauetan ordea, zaila da hiri nahiz herri-guneetan halakoak topatzea. Baina itsasoko... [+]
Kaxalotea edo zeroia (Physeter macrocephalus) munduko horzdun zetazeo handiena da, eta baita munduko horzdun animalia handiena ere. Beheko barailan soilik ikusten zaizkio hortzak, baina bakoitzak kilo bateko pisua izan dezake. Izatez, ez dago oso argi zertarako erabiltzen dituen... [+]
Gure hondartzak marrazoz beterik daude. Igerilariak lasai egon, kostaldean 100-200 metroko sakoneran ditugun hondartza zabalez ari bainaiz. Bertan bizi da Atlantikoko marrazo ugariena eta txikiena.
Anbotoko Mari ezagutzen dugu askok, Aralarko dama, Aketegiko dama eta beste izen ugariz ere ezaguna dena. Amalur izaki gorputza hartua da Mari, gure jainkosa, euskaldunon artean ezaguna. Soineko apainez jantzitako andere bezala aurkezten da herri askotan. Baina nor ote da Mari... [+]
Gaur aurkezten dugun intsektuaren izen zientifikoak, besteak beste, bi gauza azaltzen dizkigu: alde batetik, gorria dela (ez erabat) eta ez duela hegorik. Okerrak ez dira biak ala biak, baina gorria ez da bere kolorazio bakarra, eta hegoak ere izan baditu, baina beraien tamaina... [+]