Erromatarrek ekarria omen da pikondoa Euskal Herrira; haiengana ere ekialdetik etorria izango zen, herriz herri bere jatorrizko Asia hego-mendebaldetik; K.a. 4000. urtea aldera Egipton lantzen omen zuten. Gurean toki gozoetan ederki hazi eta pikua ematen du, baina toki hotzetan ez da aleak emateko gai. Esaera ezaguna da “Otxandioko pikua”, zaila edo ezinezkoa dena adierazteko. Hogei urtetik gora badira hementxe hau idatzi nuela: “Landatuko dute, juxtu antzera baina biziko da. […] Otxandio oinubia, laiotza edo ospela da pikondoen unibertsoan. Hegoalderaxeago, euskaldunak erromatar, musulman eta juduekin elkarbizi izan diren lurretan, aldiz, hura bai paradisua, pikondoaren pagotxa, urtean bi piku uzta ematen ditu: uztapikuak eta pikuak”. Horrela, Otxandion urruti edo tokitan dagoela esateko “pikutan dago” esatea ulergarria da.

Pikuak iraileko hego haizeak ontzen ditu, baina uztaileko berotzarrak uztapikuak, lore-pikuak, uztaikoak, uztail-pikuak, garagarril-pikuak edo gari-pikuak. Haiek izaten dira handi eta gozo! Eta urteko aurrenekoetako fruituak.

Baina fruituak al dira pikuak? Ez ba. Guk ezagutzen ditugun piku aleak loreak dira, lore multzoak. Pikua ireki eta barruan ikusten diren pikortatxo horietako bakoitza lore bat da, bai, jatean hagin tartean amorragarriki txertatzen diren horiek; pikutara edo pikondora bidaliko zenuke orduan.

Pikua lore multzoa da, barruan lore arrak eta emeak dituena. Eta nola polinizatzen dira lore emeak, barruan baldin badaude? Bada adiskide ttiki-ttiki baten laguntza behar dute, pikondoaren liztortxoa: Blastophaga psenes. Oso txikia da, 2 mm-koa, eta pikuak muturrean duen zulotxotik, ostiolotik, sartzen da emea, ahaleginean hegalak galduz. Barruan arrautzak jartzen ditu lore emeetan, hori egiterakoan txorten motzeko loreetan zuzenean obuluan jartzen du, baina luzea duten loreetan ezin eta polinizatu egiten ditu. Arrautz horietatik sortuko diren liztortxoak barruan ernalduko dira, arrak ez dira ateratzen, baina haiek egiten duten zulo berri batetik emeek alde egingo dute, bere piku lorearen bila.

Pikua jaterakoan ez duzu liztor arrastorik topatuko; izan ere, proteolitikoa edo proteinak desegiten dituen enzima bat sortzen du: fizina.

Odoluzki edo almorranari ere pikua esaten zaio. Pikuak digestioari laguntzen dio, hagin artetik uzkiraino; esaerak honela dio: “Pikuak jan eta kaka egin”.