Nork du eskubidea bere buruari poeta dela esateko? Eta inporta al du? Poesia eta haur literatura idatzi du Iñigo Astizek, itzulpenak ere egin ditu eta kultur kazetari dihardu Berria-n. Berriki, Monogamoak (Susa, 2024) ipuin liburua kaleratu du. Beti eman izan dio arreta idazleek, izen handikoek batez ere, norbere buruari poeta deitzea errefusatzeko duten joerak. Idazle-k baino karga sinboliko handiagoa du poeta hitzak. Zergatik uko egin, bestela, “titulu jainkotiarra balitz bezala”? Horrekiko erreakzioa sortzen zaiola uste du: “Poesia idaztea bada zerbait, baina zerbait lurtarra da”. Areago, aldarrikatu egin nahi du, deserosoak diren kategoriak aldarrikatzen diren bezala, eta hori muturrera eramanez zera dio: “Poetisa deitzen dietenek ere esaten dute haiek poeta direla, bada, ni, orduan, poetiso!”. Hala ere, batez ere norbere burua kokatzeko balio duen kategorizazioa dela uste du: “Debate intimoa da eta segur aski munduari ez dio batere inporta”.

Garazi Arrulari, aldiz, bertigoa eman izan dio idazle izendatzeak. “Baina geure buruari zilegitasuna eman behar diogu”, onartzen du, eta saiatzen da deseroso ez sentitzen idazle deitzen diotenean, berak bere burua horrela izendatzen ez badu ere.

Itzulpengintzan hasi zuen ibilbide literarioa Arrulak. Editorea da; narratiba, poesia eta saiakera itzuli ditu, eta, besteak beste, bi ipuin liburu idatzi. Iaz kaleratu zuen bigarrena, Lurraz beste (Txalaparta, 2023). Ez du oso argi ea narratiba itzultzeak ipuinak idaztera eraman duen, baina ez-fikzioa irakurtzea gustatzen zaio gehien, eta horregatik egiten du lan narratibarekin. Zer gustatzen zaizun irakurtzea, hori dago oinarrian, bere ustez.

Zergatik ipuina?

Kontatu nahi diren istorioek determinatzen dute ipuinak idaztea, neurri horretan kabitzen direlako; horixe esan du Arrulak. Ez du baztertzen, ordea, arnas luzeagoko kontakizun bat egin nahiko balu beste genero narratibo batera jotzea. Hala ere, Arrularen ipuinak ez dira motzak, tramari nahikoa espazio eman nahi izaten dio garatzeko, baita irakurleari ipuinean sartzeko eta istorioa gogoratzeko ere. “Egon egiten da” Arrularen ipuinetan, Mikel Ayerbe saioaren gidariaren arabera.

Astizenak, berriz, molde eta luzera ugariko ipuinak dira, idazteko metodoa ere arras ezberdina dutelako bi autoreek, hein handian. Istorio bat behar du Arrulak idazten jartzeko; Astizek, aldiz, sentsazio edo irudi bati segika egiten du lan, nora iritsiko den jakin gabe idazten hasten denean. Hau da, ez du idazten azken produktuari begira: ez du kezkatzen hortik liburu bat aterako den edo beste zerbait. Idazketa prozesua interesatzen zaio. Hala ere, erabaki batzuk hartu egiten direla iradoki du Arrulak: “Argi izan duzu ez zela, adibidez, poesia edo kazetaritza pieza bat”.

Eta nola eraiki ipuina?

Arrularen idazketan, pertsonaien lanketa azpimarratu du Ayerbek. Autoreak berak ere aitortu du denbora ematen duela pertsonaiak perfilatzen, eta ipuinetan garapena izan dezaten ere saiatzen dela espresuki. Testuan agertzen direnak baino askoz gehiago dira oharretan biltzen dituen pertsonaien ezaugarriak, hura “ikusi” arte, koherentzia eta atxikimendua lortzeko. Ipuinak kontatzen duenetik harago doaz istorioen protagonistak, eta imajinatutako bizitza horien zati bat da narrazioan sartzen duena. Diaologoei ere arreta berezia ematen die, zaila iruditzen zaiolako elkarrizketa onak sortzea, eta pertsonaiaren eraikuntzan ere asko eragiten dutelako. Arrularen liburuetan “geruzak pilatzen dira”, hori miretsi du Astizek, baita hau azpimarratu ere: “Hitz bakoitzak trasfondo historiko, politiko eta soziala du”.

Baina ipuin orotan pertsonaia eta eszena baino gehiago dago. Narrazioari eutsi egin behar zaio. Nola egin hori? Nola hartu erabakiak, nola planeatu idazketa?

Tramaren garrantziaz galdetu dio Ayerbek Arrulari, iruditzen zaiolako berea ez dela “ipuina gertakari zehatz batekin amaitzea” bilatzen duen estiloa, “klimaxari ihes egiten ez dion arren”. Eztanda handirik ez badago ere, bere kontakizunetan desplazamenduak, krak-ak, beti daudela uste du Arrulak, pertsonaiek ez dutela inoiz bukatzen hasi diren leku berean.

Kontakizun teknikei dagokienean, ipuinean zentrala zer den erabakitzen du Astizek (tonua, fidagarritasuna, edo beste zerbait), eta hori landu gero. “Sentsazioek badute erantzun tekniko bat”, azaldu du, “eta agerikoa dirudien arren, ipuingintza oso kontu teknikoa da”.

Irudi batek egin dezakeena

Federico Fellini zine zuzendariak film bat egiterako prozesuan zalantzak zituenean, ez zekienean asmatzen ari ote zen, edo blokatuta zegoenean aurrera nola egin asmatu ezinda, dekorazioari eskaintzen omen zion arreta osoa, eszenatokia eraikitzeari. Fedea zuen, antza, fruta-denda oso errealista eraikitzen bazuen, saltzaile oso errealista bat agertuko zitzaiola fruta-dendari, eta hari familia bat, eta familiari istorio bat.

Horrela eraikitzen ditu pertsonaiak Astizek ere: keinu batetik abiatua, irudi batetik, oinez egiteko modu batetik demagun, eta horri segika idatzi. “Txotxongiloak” dira berarentzako, forma definituegirik gabeak. Astizen teknika nabarmendu du, hala ere, Arrulak: “Zure ipuinetan zerbait ikusten dugu, baina ez dakigu zer den, eta tentsioari eusten diozu”.

Ipuinak, bere formagatik, detaileetan jartzen al du arreta? Begiratzeko modu bat da? Baiezkoan dago Arrula: “Nik ez dut oroimen onik eta ez naiz bereziki irudimen handikoa, baina behatzailea naiz, eta uste dut nabaritzen dela xehetasunetan”. Hori bakarrik ez, trinkotasuna ere bilatzen da ipuinetan: eleberrian lastoa sartu daiteke, ipuinean, aldiz, ez da onartzen hori.

Poesian ere, uste du Astizek, detaile bat ongi harrapatuz gero, “detaileaz harago doanaz hitz egiten duen detailea”, nahikoa izan daiteke testua eraikitzeko. Hala ere, ez da berdin-berdina poeman eta ipuinean: bigarrenak gehiago uzten du xehetasunetik aldentzen, leku gehiagotatik begiratzen, zabaltzen.

Umorearen funtzioaz

Umore beltzera jotzen du maiz Astizek kontakizunetan, edo umorearen eta serioaren arteko mugaren ertzean aritzen da. “Bizi naiz pentsatzen txiste bat duen ipuin batean irakurleak barre egiten badu ez duela harrapatu parte serioa, eta irri egiten ez badu, ez duela ipuina ulertu”, azaldu du paradoxikoki. Umorea ez da kontzienteki erabiltzen duen errekurtsoa, dio, “mundua ulertzeko tresna erabilgarria” baizik. Problematikoak diren errealitateetara beste leku batetik hurbiltzeko balio dio, eta, batez ere, “soluzionatu beharrik gabe”, “zikina” den errealitatea den bezalakoa erakusteko, zintzoki. Arazoak ere ekar ditzake: ez da desiragarria, adibidez, dena banalitatearen mailara jaistea. Dena ez baita banala, “gauza batzuk sakonak dira, edo mingarriak”, argitu du.

Arrularen liburuetan tonua serioagoa dela dirudi lehen begi kolpean, baina badago umore sotilago bat, ironia kasu batzuetan. Izaera kontua dela uste du, hein batean. Lurraz beste idazten barre gehiago egin zuen lehen liburuan baino, eta irakurlea algaraka jarriko ez badu ere, barre erdia, barre gaiztoa ateratzen dio. Hori lortzeak irakurlearekin kodeak partekatzen dituela esan nahi du Arrularentzako.