“Euskara da euskaldunon aberria” zioen Txillardegik, mende erdi bat lehenagoko Sabino Aranaren “Euzkotarren aberria Euzkadi da” parafraseatuz. Eta beste mende eta erdi bat beranduago, nahitaez gizadiaren historiako garai berri baten atarian aurkitzen gara. Internet, Sare sozialak, 5G, Big Data, Inteligentzia Artifiziala, Metabersoa… gero eta handiagoa bihurtzen ari den errealitate paralelo batetan murgilduz goaz oharkabean. “Aldea global” deritzon mundu globalizatu honetan, eta harremanak era birtualagoan ehuntzen diren aro hasiberri honen aurrean, euskararen presentzia “erreala” ezinbestean ziurtatu beharko litzateke; gure ondorengoei oparituko diegun euskal kultura iraunkortze  aldera. Txillardegik berak etorkizuna iragarriz, “Estatu batekin, agian euskara ez da salbatuko. Estaturik gabe, ziur ezetz” zioen. Ondorioz, mundu digitalki konektatu batean euskarak ez badu bere presentzia bermatzen, ez litzatekeela salbatuko ondorioztatzera ausartu gintezke.

Egungo ohiko errealitate sozioekonomiko eta politikoan, beste estatu batzuen menpe dauden lau komunitate nolabait homogeneotan banatuta aurkitzen da euskaldunon aberria. Euskadi, Nafarroa, Iparralde eta sarritan ahaztutako Euskal Diaspora alegia; inposatutako mugen eraginagatik poliki-poliki aldenduz doazela. Zatiketa horrez gain, euskal gizarte heterogeneoaren ideologia anitzak kontutan hartzen badira, hainbat ikur, ikurrina eta bandera itxuraz erabat desberdin plazaratzen ditugu; nazio zatikatu baten irudia areagotuz. Adibidez, Eusko Jaurlaritzaren agerpenetan, hasiera batean Bizkaia soilik sinbolizatzen zuen Ikurrinak, lehendakariaren atzean Nafarroako armarririk gabe ikustaraziz, zein Nafarroako Erreinuko katedun bandera gorria udaletxeetako balkoietan zintzilikatuz, zein Baskoien erregearen Arrano Beltza euskal selekzioaren partidetan astinduz.

Euskaldunen aberri bat lortzeko bidearen hasierako urrats birtualean behintzat, arestian aipatutako banderen bateragarritasunik ezak, ahaleginak sakabanatu eta amestutako itxaropen horri ateak ixten ote dizkion gogoeta egin beharko genuke; nazio eraikuntza prozesuetan ikur eta banderek duten garrantzia aintzat hartuz eta Joseba Sarrionandiaren “Euskara da gure territorio libre bakarra” askatasunezko hitzak abiapuntutzat hartuz.

Hala ere, denboraren poderioz ahultzen doan euskal batasun honen “barne” mugez gaindi, pentsaera eta jatorri desberdinetako euskaldunak, eta ez hain euskaldunak, lotzen gaituen ikur polit bezain esanguratsu bat badugu dagoeneko, Lauburua. Euskal Herriaren historian zehar, edozein bazterretan sarritan agertu izan dena; eta gaur egun ere, Euskal-Basque hitzekin, euskal tokiekin edo euskal kutsuko ekoizpen eta produktuekin, berehala lotzen dena. Politika eta ideologiak alde batera utzita, euskal herrietako biztanleen ikur kuttunenetakoa izanik, munduaren begien aurrean herri adeitsu legez agertzen gaituena.

Lauburuaren bilakaera historikoa aztertzean, jatorriari dagokionez, Historiaurreko garaietara garamatza. Erromatar aurreko harrietan zizelkaturik aurkitu da, Bizkaiko Meñakan, Foruan edo Arabako Iruña-Veleian, adibide batzuk aipatzearren. Esbastika, Triskela, Hexaskela, Tomoe, jing-jang… ikur espiritual primitiboen senide, euskaldunok soilik erabiltzen dugun lau buru borobilduna, Euskal Herrian XVI. mendetik aurrera zabal hedaturik aurki genezake: Nafarroako XV. mendeko elizetan, XVII. mendeko Zuberoako etxe atarietan, Bizkaiko hilerrietan… eta jadanik euskal zentzua erabat barneraturik, Arabako Izki mendilerroko oroitarrian, Biarritzeko oihal saltokietan, Tolosaldeko kirol elkarte baten izenean edo Montevideo, Tokio, zein Shangaiko euskal etxeetako anagrametan esaterako. Apaingarri soil bat baino gehiago, Lauburuak euskal sena daukanik ezin uka. Nabarmenki, euskal kutsua darien ekoizpenak argi identifikatzeko aspalditik erabili izan da, eta erabiltzen dugu: edozein motatako euskal oroigarritan, harriz edo egurrez egindako lanetan, eraztun zein lepokoetan, euskal pasteletan, jantzietan, musika tresnetan… edo betirako den tatuaje bat gorputzaren azalean egiteraino.

Baina ez al dago batzuentzat Pays Basque-ko objektuen irudi folkloriko soil bat bihurtzeko arriskuan? Ez al da aitzinako garaietatik datorkigun altxorra, euskara, eta Lauburuaren arteko zilbor hestea ahultzen ari? Euskaradun arbaso haiei ohore eginez, Lauburua begien aurrean dugunean, beraien begirada zorrotza sumatu beharko genuke.

Antzinatik datorkigun misterioz betetako irudizko ondare hau, gaur egun Euskal Herriko edozein bazterretan barreiaturik aurki dezakegu, ez aldiz euskaldunen hizkuntza den euskara; Koldo Mitxelenak euskarari buruz zioenez, nola bizi iraun duen gaur egunera arte omen da misterioa. Hala ere, Iparraldean dugu azken mendeetako euskararen gainbeheraren adibiderik esanguratsuena. Bertan, euskarak bizirik irauteko eskergabeko ahalegin etengabea behar du, aldiz, Lauburuak irudi sendo baten gisa biziraungo duela argi dago; Lapurdin, Nafarroa Beheran edo Zuberoan erruz ikusi baitezakegu.

Lauburua, XX. mendeko Guda Zibila aurretik Sabino Aranak abertzaletasun eta aldarrikapen ikur moduan bultzatu zuen, eta nabarmenki hedatu zen berriro ere Euskal Herrian zehar. Alabaina, folklore hutsa bihurtzeko arriskuan dagoelarik, datorren garai berri digitalerako, euskararen esku beretik eramateko zilegitasuna bultzatu beharko genuke. Historian beste behin bere sustraietatik berreskuratua, euskararen aberriari gainera datozkion erronka eta ekaitzei adorez aurre egiteko, indarrak bildu eta bideratu ahalko lituzkeen ikur esanguratsu hau, bidelagun jatorra litzaiguke.

Sabino Arana bezalako euskaldun berriak, euskaldun zaharrak, eta jatorria edozein dela ere, bakoitza bere neurrian euskaltzaleak direnak, joera politikoak alde batera utzita, polita soilik ez den  irudi honek, bere lau besoekin nolabait biltzen gaitu geure burua euskal herritartzat dugun denok.

Horrenbestez, ikur honen ahalmenaren jabe, garai berri honetarako euskararen aurrerakadarekin sinetsi nahi dugunok, euskal nazio ezaugarri diren bandera eta ikurrinen artean, ez al genioke Lauburuari toki jasoago bat emateko eztabaida zabala sortu beharko?  Behingoz, Nafarroako bandera, Nafarroako Foru Erkidegorako mugatua, eta  Aranatarren Ikurrina, Euskal Autonomi Erkidegorako soilik mugatuta daudela heldutasunez aitortzeak, atzera pausu txiki bat litzateke hasiera batean gehiengoarentzako, baina ausartasunez aurreranzko jauzi handiago bat egiteko prest egonik, eguneratzeko aukera eder baten aurrean geundeke Euskal Herri globala biltzen duen Lauburudun Ikurrina Berri bati bidea zabalduko bagenio.

Gai honi buruz, mota guztietako abertzaleetatik hasi, edo euskaltzale soil diren guztion jarrerak eta ekimenak biltzeko xedearekin, lan mardul bat egin da, “Lauburua, euskal nazioaren ikur?”. Eginkizun honetan, Lauburua, Nafarroako bandera, Ikurrina eta euskarari buruzko informazio bilaketa amaigabea, sailkapena eta laburpena jorratu dira; Google bilatzailean “Lauburu” hitza bilatuz gero 380.000 sarrera agertzen dira, “Ikurriñ(n)a”-rekin beste 695.000 eta “Bandera de Navarra”-rekin 783.000. Horrez gain, gogoetara gonbidatu nahi duen lan eklektiko honetan, euskal idazle, pentsalari eta abarren esanei erreferentzia egiten zaie. Arestian aipatutako guztia uztartzen saiakera ahalik eta adeitsuena eginez, eta ilusio handiz sormenari ere beta emanez, Lauburudun Ikurrina Berri baten proposamen txukun bat ere aurkezten da bertan. “Lauburua, euskal nazioaren ikur? Arbaso euskaldun haiengandik, antzinako ikur unibertsalen senide jator bat datorkigu gaur egunera euskararen ilinti gisa. Benito Lertxundiren abestiak dioen bezalaxe: Suaren bila atera ziren surik ez zuten haiek, ikusmenaren mugaz gaindi dauden lurretara… Maitasuna bilatu gabe, aurkitu beharreko zerbait dela. Eta euskal nazio ikurretan armoniaren bila, Lauburu zuri-beltz bat aurkitu da!”

Koloretako irudiz jositako 150 orrialdetako idazlan honen epilogoa izan duzu artikulu hau. Saiakera ilustratua bere osotasunean irakur daiteke hemen:

• Egitasmoa XXI 1a. Liburuxka
• Egitasmoa XXI 1b. Liburuxka
• Egitasmoa XXI 2. Liburuxka

Hausnarketa egin eta bertan parte hartzera zabal hartzen zaituztegu, euskaltzale guztion artean eztabaidatu, eta azkenean Lauburuarekin alderatuta berriak diren 1150. urteko Nafarroako Bandera pomelatua eta 1894. urteko Aranatar anaien Ikurrina bi gurutzeduna, nazio ikur moduan gelditzeko adostutako erabakia hartuta ere, tamalez gaur egunean esanahi anbiguoa hartu duten bi banderok indarberrituak aterako liratekeelarik.