Eguzki-lore meteorologoa
Mendirik altuenetako okoilu gordeetan. Ziztu biziz haize hotzak zazpi hilabetez neguztatzen duen zokoan. Udan igotzen dituzten azienda saldoek motzean eusten dioten belaze bazterretako zuhaixken altzoan. Bertan ezin biziraunari eutsi eta basoak ere txil egin eta urrun-urrunera gibelatzen diren zoko-mokoetan. Hor topatuko duzu elezaharrenetik jaulkitakoa dirudien landare aztarrena, denboretako erlikia arantzatsua: eguzki-lorea.
aurre egingo dieten hedabide independenteak
Karaitza oinarri duten lur aldapatsu drainatuetan hazten da, bakean utziz gero… Etxeetan kutun edota amuleto gisa jartzeko ohitura asko zabaldu da eta, mendian desagerrarazten ari garenez, hartzeko debekua arautua da.
Etnografia lantzen dutenek bildutakoetatik dakizkigu eguzki-lorearen eta gure arteko eman-hartuak. Egun horrelakoen jaulkiz dakigu sendabelar handia izan dela. Bere sustraiaren ura da ezagunena: besteak beste, tripetako bizioak edo zizareak botatzeko, hidropesiadunak flakatzeko, txiza egin ezin dutenak oneratzeko eta ardoarekin batera hartuta sugeen pozoiari aurre egiteko. Sustraia bera janez gero hiltzeko arriskua dago; adibidez animaliaren bat hil nahi izanez gero, formula hau ematen du Pio Font i Quer botanikari ezagunak Dioscorides medikuari jasoa dela esanez: “Nahasi sustraia, irina, ura eta olioa txakurra, txerria edo arratoia hiltzeko”. Baita pertsona ere, eransten du Piok berak.
Babesletzat dugu eguzki-lorea etxeetan. Ateetan jartzen da eguzkirik ez dagoenean haren lana egiteko. Izaki gaiztoak, gaitzak, ekaitzak eta antzekoak uxatzen ditu. Zabaldua da sorginak etxean ez sartzeko trikimailua ere badela eguzki-lorea. “Okerkeriaren” bat egiteko asmotan etxera hurbiltzen direnean, atean eguzki-lorea topatzean ezinbestean haren erdiko lore multzoak dituen loretxoak banaka-banaka zenbatzen gelditzen dira eta amaitzerako egunabarra agertzen da, eta sorginak ezinbestean argitatik ihes egin behar du.
Berari esateko “sorgin-kontra” izena jaso zuen Telesforo Aranzadik Beizaman; baita “ilargi-lore” ere. Gorritin “astalar” eta Olaztin “otarraska” izenak ere jaso zituen 1929an argitaratutako Nombres de plantas en euskera artikuluan. Jose Migel Barandiaranek Ataunen jaso zuen, baita ere, “ilargi-belar”. Beraz, eguzkiarekin adina lotura badu ilargiarekin ere. Bestetik “astalarra”, “basalarra” eta “kardalora” behintzat ere esaten zaio. Bi espezie ditugu: eguzki-lore laburra (Carlina acanthifolia) eta eguzki-lore luzea (Carlina acaulis).
Erdiko lore multzoaren inguruan duen braktea distiratsuzko eraztunak aparteko dotorezia eransten dio. Baita bestelako erabilpenik ere. Braktea horiek hezetasunaren arabera mugitzeko gai dira: aire lehorra dagoenean zabal-zabal egiten dira eta hezetasun handiarekin beregain bildu, barruko loreak babestu nahiko balituzte bezala. Barometroa da, beraz. Frantsesez “chardon baromètre” (barometro kardua) eta alemanez “wetterrosen” (eguraldiaren arrosa) esaten diote. Nire ustez, sorginen uxatzeko baino eguraldiaren iragarle gehiago erabiliko zen. Sorginena istorio polita da, baina kanpoko lanetarako eguraldi iragarle fidagarri bat izatea kontuzkoagoa ez al da?
Tradizioan sendagai izan da eta esanahi sakona du eguzki-loreak, baina gaur egun dekorazio kuttun huts ez al da? Hala ere etxean nahi izatera, oraindik mendi txokoren batean lore arrastoren bat topatuko duzu: haziak eskuratu, datorren otsail-martxoetan erein eta hurrengo urteko udan lorea izango duzu.
Loratu da. Kostata baina loratu da, bai, arkakaratsa (Rosa spp.). Lore arin, mehe, hegalari itxurakoa da, arrosa bat da eta lorea ere arrosakara eta zuriaren arteko kolorea du. Urtero loratzen da lurrin fina zabalduz. Lore horiek destilatu egiten dira, ia erabat kosmetikan eta... [+]
Duela egun batzuk Zeraingo mendietan nenbilela, gorpu bat topatu nuen bidearen erdian. Lehen aldia zen halakorik ikusten nuela, eta kosta zitzaidan identifikatzea. Bere tamaina txikia ikusita, kume bat izan behar zuela pentsatu nuen; baina oker nenbilen. Munduko ugaztun... [+]
David de Blasek abiatutako proiektua da Azpigorri Ahuntz Txorizoak, eta izenak argi uzten duenez, azpigorri arrazako ahuntzekin ari da lanean. “Urteetan industrian aritu nintzen lanean, baina pandemia garaian artzain eskolara joan nintzen, eta ikasketak amaitutakoan... [+]
San Roman auzoko jaietan bost neska adingaberi ukituak egiteagatik 18 urteko mutil bat atxilotu zuen Ertzaintzak Muxikan (Bizkaia). Udalak eta herriko Mugimendu Feministak elkarretaratzea deitu dute asteartean 20:30erako.
Ipurdia belztu egiten zaio. Tomate (Solanum lycopersicum) alea sano-sano ikusten da, landarean zintzilik, goitik behera begiratzen baitiogu. Buruz behera edo hankaz gora jarriz gero ipurdia beltz-beltz azalduko du. Ipurdian txanpon baten antzeko beltzune borobila, oso beltza eta... [+]
Hamabost urte baino gehiago daramatza martxan Bizkaiko Kimuak ernamuinduen proiektuak, baina hasierako bultzatzaileak erretiratu dira eta erreleboa hartu berri dute Mikel Landa Luzarragak eta Asier Iñigo Oraindik. Ernamuindutako kimu freskoak ekoizten dituzte batik bat,... [+]
Lurreko bi heren baino gehiago ura da; ur horretatik %96, ozeanoetako ur gazia. Eguzki izpiak ozeanoetako lehen 200 metroko sakonerara heltzen dira, eta bertan bizi dira munduko arrantza industriak ustiatzen dituen espezie ia guztiak. Aitzitik, zientziak gehiago erreparatu izan... [+]
Askorentzat uda soinuaren egilea da hegazti hori eta, seguruenik, hau dela eta mila izen ditu Euskal Herrian. Hauetako batzuek bere ‘txrriiii-txrrriiii-txrriii’ kantu deigarriari egiten diote erreferentzia: txirritxori, zirringilo, irrigo edo kirrilo, adibidez. Beste... [+]
Ekoizleen eta kontsumitzaileen arteko zuzeneko harremanak sustatzeko asmoz azoka berria jarri du martxan Iruñeko Udalak, INTIA-Reyno Gourmetekin, Nafarroako Nekazal Produkzio Ekologikoaren Kontseiluarekin (NNPEK), Elikagai Artisauen Elkartearekin eta Bizilurrekin... [+]
Natura aspaldi deuseztatu genuen. Hori da gure kultura, natura deuseztatzea. Oinarrian, nekazaritzaren kultura, goldearen kultura, kultibatzea, berezko natura deuseztatzea da. Guk nahi ditugun mozkinak eta etekinak jezteko moduko “natura” dugu gurean.
Herri libre bat, Euskal Herriak erabaki lelopean, parte hartzera eta kaleak ikurrinaz betetzera dei egin du herri mugimenduak.
BiziLagunEkin desazkunde turistikoaren aldeko Donostiako plataformak ekainaren 15erako deitu du manifestazioa, Europa Hegoaldeko beste hainbat hiritako eragileek bezala. Turistifikazioa salatu eta hiri eredu alternatiboa aldarrikatuko dute.
Umetan aitarekin ikasi zuen Unai Zabala Zubelzu txaramarrak hurritz makilak egiten. “Perretxikotara joaten ginen bezala, makilak egitera ere ateratzen ginela gogoratzen dut, hamar bat urte nituela edo hasi izan nintzen”, dio. Urteekin, aitak jarduna utzi zuen, baina... [+]