Bertoko euskarari eutsi ez dioten Bizkaiko eremuak Ibaizabalaren ezkerraldea eta Enkarterri direla aipatzen dute euskalkien mapek. Gainontzekoa bizkaierari legokioke, baina ustez kolore horrek herrialdearen zati handiena bete arren, bestelakoa da hizkuntza egoera. Izan ere, Gipuzkoan egon litekeen biztanleria banaketa orekatuaren aldean, Bizkaiko biztanleen bostetik lau Bilbo Handi esaten zaion horretan bizi da, Ibaizabalaren alde bietara alegia.
Herrialde osoan horren eragina nabarmena da, alde handiak baitaude euskarari eusteko euren artean. Lea-Artibai aipatu izan da Euskal Herri osoko eskualde euskaldunentzat. Hortik kanpo, Busturialdea, Durangaldea eta Arratia ditugu eta mendebalderen, Uribeko merindade luzea, Kantauri itsasertzetik Arabako mugaraino doana.
Orain berrogei urte arte erabat euskalduna zen eremuak ordea galtzear dauzka bere berbakera asko. Ez da Erronkari, Zaraitzu edo Aezkoako egoera bera, baina ondorioak antzekoak izango ditu euskalkiak, eta alferrik Euskal Herriko mapako mendebaleko txokoa koloreztatu, egiaz berbarik egiten ez bada.
Hiriak baserriak irentsi ahala, bertan bizi zirenak, eta horiek zerabiltzaten berbetak, desagertarazi egin ditu. Bilbon Begoñan, Larraskitun eta Buian gelditzen diren baserrietan grabazioak egin izan dira, material hori guztia aztertu eta gordetzeko, baina ez dirudi hainbeste mila lagun bizi den inguruan berbeta hori erabiliko denik. Eskolatzeak bere lana betez gero, euskara batua erabiliko da, Bizkaiko gainontzeko eskualdeetan gurasoak dituztenek zipriztin horiekin jantziko dute batu hori. Baina sasoi bateko hiriburuko berbetak azken orduak bizi ditu.
Hortik kanpora, Arrigorriaga, Basauri, Etxebarri, Laudio bera... oraintsu arte euskaldun izan diren eta industrializazioak goitik behera eraldatu dituen guneak dira, lekuko azpieuskalkiak desagertzeko zorian utzi arte. Leku askotan egiaz desagertuta dago hizkuntza bera, han-hemenka hiztun zenbaitek eutsita ere, berbeta garatzeko gizarterik ez baitago. Erdaldundu egin da herria eta euskalduntze bidean batuan egingo du. Bonapartek aipatu zuen bizkaieraren Arrigorriagako azpieuskalkia beraz -Bilbokoa barne- ez dirudi gehiago mintzatzen denik, herrigune bakanen baten salbu.
Uribe iparrean baliteke hobeto gorde izana horko berbetak, baina Getxoko udalerrian bertan laurogei mila biztanle daudela kontuan izan behar da, eta Bilbora bidean Leioa eta Erandio ere bizkaieraren eremuetan kokatuta ikusten ohituta gaude. Azken hamarkadetan horra bizialdatu direnek erdara, euskara batua edo beste euskalkiren bat eroan badute ere.
Industrializazioa eten zen, baina ez hiri-hazkundea. Kaltea Ibar Ezkerrak jasan badu -Barakaldo ehun mila biztanletik jaitsi zen azken erroldan-, Eskumakoak guztiz kontrako prozesua daroa, eta Bilbotik kanpora geroz eta jende gehiagok erosi du etxea Uribe-Kosta, Txorierri eta Uribe-Butroeko pisu eta urbanizazioetan. Horrela, Getxotik Berango, Sopela, Urdulizera... doa prozesua, Erandio eta Leioatik barruko aldera Sondika, Loiu, Deriorantza... Laukizen ere urbanizazio bakar batek bikoiztu egin zuen herriko errolda eta antzeko esperimentuak Mungia inguruko herri zenbaitetan egin ez eze, aurrerantzean ere egiteko asmoak badaude, Meñaka, Gamiz-Fika eta bitarteko inguruan.
Oraindik beharbada ahulxe, baina herriko bizimoduan aldaketa bortitz horrek zein eratan eragiten duen nabarmendu eta kritikatu izan du zenbaitek ordea. Desberdina baita Lea-Artibaira pertsona bakanak bizialdatu eta bertako euskara hartzea edo bostehun lagun edo gutxiagoko herrietara berrehundik gora etxebizitzako urbanizazioek hizkuntzan ez eze eguneroko bizimodu osoan daukan eragina

ARGIAtik eskatu zait, bizkaitar hiztunon geure euskerarekiko lotsak, lorrak eta nekeak direla-ta berba pare bat idatziz jar ditzadan. Zorioneko bizkaiera egunokaz albiste bihurtu da, batez ere "Egunkaria" ateraten hasi den "Bizkaia" gehigarria dela-ta. Inor gutxik usteko zuen unean eta lekutik bizkai euskara kazeta-hizkera idatzi bihurtu da, behinola Kirikiñok "Euzkadi"n eta Zubikarai eta bestek lehenengo gerra aurreko "Eguna"n eta oraintsuago beste hainbat aldizkaritan egin zutenaren lorratzetik. Nik neutara nekez hartzen dut jardungaitzat bizkaieraren egoera-auzi hau, ezen eskola-ematan dela, ikerkuntza-lanean dela, euskara izan ezkero, poz eta ardura bera ematen dit hango zein hemengo hizkera-fenomenoak, bizkaiera, gipuzkera zein lapurtera dela. Baina gaiak nakarren ezkero honetara, oratu diezaiodan.
Bizkaitarrok geure berbeta leku agirian erabilteko lotsa garelako kontu hori aspaldikoa da, eta zela-hala topiko ere bihurtu da esanaren eta entzunaren puruz. Kardaberazek XVIII. mendearen erdi inguruan aitor digu jada, bizkaitarrek nahiago zituztela sermoigileak giputz egiten entzun; baina aldi berean dirausku, bizkaieraren joskera ederrak txit harritu duela eta beste hizkerek ez dituzten bitxi ederren jabe dela. XIX. mende hasieran Mogel abadeak ere hainbat erosta entzun behar izan zuen bizkaitar elizgizonen aldetik, bere berbeta eta ardi-aldra ahazturik giputzen euskaran argitara eman zuelako konfesio eta komunioaren gaineko dotrina-liburua. Erosten atzean arrazoi sakona dago: izan ere, bizkaiera literarioari jaiotzatik bertatik darraio adu txarra. Larramendiren eslogana, Orixek euskaraz itzuli zuena, iruntzitara emanez hobeto azaldu liteke haren zoria: egina ezina. Mogel euskal literaturan aitzindari bihurtu zen "Peru Abarka" eta "Ipuinak" idaztean, baina ez bata ez bestea argitaratu ziren bere sasoian. Añibarrok bere obra mardularen apur gutxi bat baino ezin izan zuen inprimaturik ikusi. Berdin haien ondoko beste askok. Eta ezinaren kontrako guduka horrek belaunik belaun iraungo du, eta jendea, gaitz hori sendaezina dela-ta sinestuta. XX. mendea hasteaz batera ezagutuko du bizkai euskarak bere historiako loraldi bakarra, hogeita hamazazpian, Bilboko inguruko gerrikoa eta hiriburua bera jaustearekin luzaroko etenda geratuko dena. Gerraoste ilunean Azkueri oraindino itzal apur bat jagongo bazaio ere, ez inola ere bizkaitarrismoaren bihotz izan zen Aranari eta haren jarraigokoei. Txadona, jaupari eta enparau aranatar sundako hitzekin batera, bizkaiera bera ere madarikaturik suertatuko da denbora luze baterako euskararen berpiztearen izenean.
Bizkaitar hiztun zeheak ez du harrezkero motibo berezirik topatuko, bere berbeta 'txatxarr' hori aintzakotzat hartzeko. Jarrerak denetarikoak ikusiko dira: gutxi izango dira kanpotik birao egingo diotenak, baina barrutik familia barruan izan ohi diren lako 'gorroto hartzeak' ez dira faltako; askok eurena ezereztzat edo gauzaeztzat joko dute, eta abertzale amorratuek 'ikur' bihurtuko dute, baina erabili nekez. Geroago, batasunaren aldia datorrenean, euskalzale askok batuaren bando egingo dute etorkizun berriaren xuxuan. Lehenzaleek, ostera, h bako euskalki-ereduan bilatuko dute abaroa. Batzuek ez besteek ez dute lortuko, ez bizkaiera jaso baten, ez batu bizkai usaineko baten emaitza literariorik.
Eta dialektika ertzerakoi horretan, gune gutxi batzuek eutsiko diote, apaltasun handiz eta irainen bildur, tradizioaren kateari katebegi berriak eransteari. Berariaz dakigunetik ez dakigunera, hizketa bizitik hizkuntza idatzira, bizkaieratik batura lemapean helduen eskolatze-lan isila igaroko hogeita hamar urtean egin dutenek. Ezin dira honetan ahaztu Mikel Zarate, Karmelo Etxenagusia eta Ander Manterola bezalako gizonak, ez eta bizkai euskararen garra isioturik eduki duten eleiza, irrati, eskola, ikastola, administrazio-gune, argitaletxe, hizkuntza-eskola, bertsolari eta osterantzeko erakunde edo elkarte apurrak. Isileko lan apal horrek bere beharra egin du, tradizioaz etengo ez zuen eredu baten alde, eta hala, polemika gordinen aldia igaro ahala, gazte belaunaldi berriak isuri ditu euskararen merkatura, eta giroa berez berez aldatu egin da.
Azken urteotan euskalzaleen mundutxoak, bizkaieradun zein beste euskal hiztunenak, heldutasun eta umotasun gradu handiagoa jaritsi du. Administrazioak ere gero eta indartsuago aldarrikatu du egiten den euskarari eutsi beharraren aldeko mezua. Eskolak ere ikusi du, hainbat ikasle-belaunaldi eredurik arautu eta zorrotzenean eskolatu ondoren, haien euskarak ez duela aurrez uste zen ginoko indarrik hartu. Eta egunoro Bilboaldean euskaldun gazte eta ez hain gazteekin tratua euki dugunok, ohartu gara, Eusko Jaurlaritza eta guzti ere, bizkaitarren euskara ez zihoala aurrera, indarrean eta bizitasunean behintzat, inkestek besterik frogatzen bazuten ere. Eta halaxe heldu gara pitinka-pitinka bizkai hiztunok geure sustraiak zeintzuk diren eta non dauden berriro ezagutzera.
Ameriketan bizi, eta ez dugu jakin zein lurraren gainean geunden. Batean behelainoa, bestean zarrazoia, bestean galarrena edo bisutsa zela, zapaltzen genduen lurronen izaera ere ezagutzen ez genduela egon gara. Aspaldion horraitino, ikurrei jaramon gutxiago eta inguruari ardura gehiago hartzen hasiak gara. Eta goiko urtegietan galgaturik zeuden urak ibarrerantz etorten hasi dira. Eta amaitzeko Gipuzkoari lore bat. Izan ere, Añibarro Zarautzen zegoen garaian bezala, orain ere Probintziatik etorri zaio albiste ona bizkai euskarari. Eta hala, bizkai euskarak aspaldian sor eta lor zegoen kazetaritza idatziaren arloa atzera bereganatu du. Honegaz eta bidean dauden beste ekimen batzuekin, itxaropenaren leihoa zabalik dakusagu. Eta gu, pozik egoteko moduan gaude